法文版 I LE MESSAGE DE POPULORUM PROGRESSIO
    CHAPITREI

    LEMESSAGEDE

    POPULORUMPROGRESSIO

    10.PlusdequaranteansaprèslapublicationdePopulorumprogressio,sarelecturenousinviteàresterfidèlesàsonmessagedecharitéetdevérité,enlereplaçantdanslecadredumagistèrepropredePaulVIet,plusgénéralement,àl’intérieurdelatraditiondeladoctrinesocialedel’Église.Parailleurs,ilfautévaluerlesmultiplestermesdanslesquelsseposeaujourd’hui,àladifférenced’alors,leproblèmedudéveloppement.LepointdevuecorrectestdoncceluidelaTraditiondelafoidesApôtres[13],patrimoineancienetnouveauhorsduquelPopulorumprogressioseraitundocumentprivéderacinesetlesquestionsliéesaudéveloppementseréduiraientuniquementàdesdonnéesd’ordresociologique.

    11.PopulorumprogressiofutpubliéeimmédiatementaprèslaconclusionduConcileœcuméniqueVaticanII.Dèssespremiersparagraphes,l’encycliqueaffirmesonrapportintimeavecleConcile[14].Vingtansplustard,dansSollicitudoreisocialis,Jean-PaulIIsoulignaitàsontourlerapportféconddecetteencycliqueavecleConcileet,enparticulier,aveclaConstitutionpastoraleGaudiumetSpes[15].Jedésiremoiaussirappelericil’importanceduConcileVaticanIIpourl’encycliquedePaulVIet,àsasuite,pourtoutlemagistèresocialdesSouverainsPontifes.LeConcileaapprofonditoutcequiappartientdepuistoujoursàlavéritédelafoi,c’est-à-direquel’Église,quiestauservicedeDieu,estauservicedumondeselonlescritèresdel’amouretdelavérité.C’estprécisémentdecettevisionquepartaitPaulVIpournousfairepartdedeuxgrandesvérités.Lapremièreestquetoutel’Église,danstoutsonêtreettoutsonagir,tendàpromouvoirledéveloppementintégraldel’hommequandelleannonce,célèbreetœuvredanslacharité.Elleaunrôlepublicquinesebornepasàsesactivitésd’assistanceoud’éducation,maiselledéploietoutessesénergiesauservicedelapromotiondel’hommeetdelafraternitéuniversellequandellepeutjouird’unrégimedeliberté.Dansbiendescas,cettelibertéestentravéepardesinterdictionsetdespersécutions,oumêmelimitéequandlaprésencepubliquedel’Égliseestréduiteàsesseulesactivitéscaritatives.Lasecondevéritéestqueledéveloppementauthentiquedel’hommeconcerneunitairementlatotalitédelapersonnedanschacunedesesdimensions[16].Sanslaperspectived’unevieéternelle,leprogrèshumaindemeureencemondeprivédesouffle.Enferméàl’intérieurdel’histoire,ilrisquedeseréduireàlaseulecroissancedel’avoir.L’humanitéperdainsilecouraged’êtredisponiblepourlesbiensplusélevés,pourlesgrandesinitiativesdésintéresséesqu’exigelacharitéuniverselle.L’hommenesedéveloppepasseulementparsespropresforces,etledéveloppementnepeutpasluiêtresimplementoffert.Toutaulongdel’histoire,onasouventpenséquelacréationd’institutionssuffisaitàgarantiràl’humanitélasatisfactiondudroitaudéveloppement.Malheureusement,onaplacéuneconfianceexcessivedansdetellesinstitutions,commesiellespouvaientatteindreautomatiquementlebutrecherché.Enréalité,lesinstitutionsnesuffisentpasàellesseules,carledéveloppementintégraldel’hommeestd’abordunevocationetsupposedoncquetousprennentleursresponsabilitésdemanièrelibreetsolidaire.Unteldéveloppementdemande,enoutre,unevisiontranscendantedelapersonne;ilabesoindeDieu:sansLui,ledéveloppementestniéouconfiéauxseulesmainsdel’homme,quis’exposeàlaprésomptiondesesauverparlui-mêmeetfinitparpromouvoirundéveloppementdéshumanisé.D’autrepart,seulelarencontredeDieupermetdenepas“voirdansl’autrequel’autre”[17],maisdereconnaîtreenluil’imagedeDieu,parvenantainsiàdécouvrirvraimentl’autreetàdévelopperunamourqui“deviennesoindel’autrepourl’autre”[18].

    12.LelienexistantentrePopulorumprogressioetleConcileVaticanIInereprésentepasunecoupureentrelemagistèresocialdePaulVIetceluidesPapesquil’avaientprécédé,étantdonnéqueleConcileestunapprofondissementdecemagistèredanslacontinuitédelaviedel’Église[19].Encesens,certainessubdivisionsabstraitesdeladoctrinesocialedel’Églisesontaujourd’huiproposéesquinecontribuentpasàclarifierleschoses,carellesappliquentàl’enseignementsocialpontificaldescatégoriesquiluisontétrangères.Iln’yapasdeuxtypologiesdifférentesdedoctrinesociale,l’unepré-conciliaireetl’autrepost-conciliaire,maisununiqueenseignement,cohérentetenmêmetempstoujoursnouveau[20].Ilestjustederemarquerlescaractéristiquespropresàchaqueencyclique,àl’enseignementdechaquePontife,maissansjamaisperdredevuelacohérencedel’ensembleducorpusdoctrinal[21].Cohérencenesignifiepasfermeture,maisplutôtfidélitédynamiqueàunelumièrereçue.Ladoctrinesocialedel’Égliseéclaired’unelumièrequinechangepaslesproblèmestoujoursnouveauxquisurgissent[22].Celapréservelecaractèreàlafoispermanentethistoriquedece«patrimoine»doctrinal[23]qui,avecsescaractéristiquesspécifiques,appartientàlaTraditiontoujoursvivantedel’Église[24].LadoctrinesocialeestconstruitesurlefondementtransmisparlesApôtresauxPèresdel’Église,reçuetapprofondiensuiteparlesgrandsDocteurschrétiens.Cettedoctrinerenvoieendéfinitiveàl’Hommenouveau,au«dernierAdamquiestdevenul’êtrespirituelquidonnevie»(1Co15,45),principedelacharitéqui«nepasserajamais»(1Co13,8).EllereçoitletémoignagedessaintsetdetousceuxquiontdonnéleursviespourleChristSauveurdansledomainedelajusticeetdelapaix.Enelle,s’exprimelamissionprophétiquedesSouverainsPontifes:guiderd’unemanièreapostoliquel’ÉgliseduChristetdiscernerlesnouvellesexigencesdel’évangélisation.C’estpourcesraisonsquePopulorumprogressio,inscritedanslegrandcourantdelaTradition,estencoreenmesuredenousparleraujourd’hui.

    13.Outresonrapportavecl’ensembledeladoctrinesocialedel’Église,PopulorumprogressioestétroitementliéeàtoutlemagistèredePaulVIet,enparticulier,àsonmagistèresocial.Cetenseignementsocialfutd’unegrandeportée:ilréaffirmal’importancedéterminantedel’Évangilepourl’édificationd’unesociétédelibertéetdejustice,danslaperspectiveidéaleethistoriqued’unecivilisationaniméeparl’amour.PaulVIcompritclairementquelaquestionsocialeétaitdevenuemondiale[25]etilsaisitl’interactionexistantentrel’élanversl’unificationdel’humanitéetl’idéalchrétiend’uneuniquefamilledespeuples,solidairedansunecommunefraternité.Ildésignaledéveloppement,comprisausenshumainetchrétien,commelecœurdumessagesocialchrétienetproposalacharitéchrétiennecommeforceprincipaleauservicedudéveloppement.Pousséparledésirderendrel’amourduChristpleinementvisibleàsescontemporains,PaulVIaffrontaavecdécisiond’importantesquestionsmorales,sanscéderauxfaiblessesculturellesdesontemps.

    14.DanslalettreapostoliqueOctogesimaadveniensde1971,PaulVIabordaparlasuitelaquestiondusensdelapolitiqueetdupérilreprésentépardesvisionsutopiquesetidéologiquesquicompromettaientsaqualitééthiqueethumaine.Ils’agitdesujetsétroitementliésaudéveloppement.Malheureusement,lesidéologiesnéfastesnecessentdefleurir.Conscientdugranddangerdeconfieràlaseuletechniquetoutleprocessusdudéveloppement,quiainsidemeureraitsanslignedirectrice,PaulVIavaitdéjàmisengardecontrel’idéologietechnocratique,particulièrementforteaujourd’hui[26].Considéréeenelle-même,latechniqueestambivalente.Si,d’uncôté,certainstendentaujourd’huiàluiconfierlatotalitéduprocessusdedéveloppement,del’autreonassisteàlanaissanced’idéologiesquinientintotol’utilitémêmedudéveloppement,qu’ellesconsidèrentcommefoncièrementantihumainetexclusivementfacteurdedégradation.Ainsi,finit-onparcondamnernonseulementl’orientationparfoisfausseetinjustequeleshommesdonnentauprogrès,maisaussilesdécouvertesscientifiqueselles-mêmesqui,utiliséesàbonescient,constituentaucontraireuneoccasiondecroissancepourtous.L’idéed’unmondesansdéveloppementtraduitunedéfianceàl’égarddel’hommeetdeDieu.C’estdoncunegraveerreurquedemépriserlescapacitéshumainesdecontrôlerlesdéséquilibresdudéveloppementoumêmed’ignorerquel’hommeestconstitutivementtenduversl’«êtredavantage».Absolutiseridéologiquementleprogrèstechniqueouaspireràl’utopied’unehumanitérevenueàsonétatpremierdenaturesontdeuxmanièresopposéesdeséparerleprogrèsdesonévaluationmoraleetdoncdenotreresponsabilité.

    15.DeuxautresdocumentsdePaulVIsontmoinsdirectementliésàladoctrinesociale:l’encycliqueHumanævitædu25juillet1968etl’exhortationapostoliqueEvangeliinuntiandidu8décembre1975.Ilssontcependanttrèsimportantspourdiscernerlesenspleinementhumaindudéveloppementproposéparl’Église.IlestdoncopportundeleslireenlesmettanteuxaussienrelationavecPopulorumprogressio.

    L’encycliqueHumanævitæsoulignelasignificationtoutàlafoisunitiveetprocréativedelasexualité,posantainsicommefondementdelasociétélecoupledesépoux,hommeetfemme,quisereçoiventl’unl’autredansladistinctionetdanslacomplémentarité;entantdoncquecoupleouvertàlavie[27].Ilnes’agitpasicidemoralepurementindividuelle:Humanævitæmontrelesliensfortsquiexistententreéthiquedelavieetéthiquesociale,eninaugurantunethématiquemagistériellequiapriscorpsdansdifférentsdocuments,etfinalementdansl’encycliqueEvangeliumvitædeJean-PaulII[28].L’Égliseproposeavecforcecelienentreéthiquedelavieetéthiquesociale,conscientequ’unesociéténepeut«avoirdesbasessolidessi,toutenaffirmantdesvaleurscommeladignitédelapersonne,lajusticeetlapaix,ellesecontreditradicalementenacceptantetentolérantlesformeslesplusdiversesdeméprisetdeviolationdelaviehumaine,surtoutsielleestfaibleetmarginalisée»[29].

    L’exhortationapostoliqueEvangeliinuntiandi,poursapart,esttrèsétroitementliéaudéveloppement,danslamesureoù«l’évangélisation–commel’écrivaitPaulVI–neseraitpascomplètesiellenetenaitpascomptedesrapportsconcretsetpermanentsquiexistententrel’Évangileetlaviepersonnelleetsocialedel’homme[30].«Entrel’évangélisationetlapromotionhumaine–développement,libération–ilyaeneffetdesliensprofonds»[31]:conscientdecela,PaulVIétablissaitunrapportclairentrel’annonceduChristetlapromotiondelapersonnedanslasociété.LetémoignagedelacharitéduChristàtraversdesœuvresdejustice,depaixetdedéveloppementfaitpartiedel’évangélisationcar,pourJésusChrist,quinousaime,l’hommetoutentierestimportant.C’estsurcesenseignementsimportantsquesefondel’aspectmissionnaire[32]deladoctrinesocialedel’Égliseentantquecomposanteessentielledel’évangélisation[33].Ladoctrinesocialedel’Égliseestannonceettémoignagedefoi.C’estuninstrumentetunlieuindispensabledel’éducationdelafoi.

    16.DansPopulorumprogressio,PaulVIavoulunousdire,avanttout,queleprogrès,danssonapparitionetsonessence,estunevocation:«DansledesseindeDieu,chaquehommeestappeléàsedéveloppercartoutevieestvocation»[34].C’estprécisémentcequiautorisel’Égliseàintervenirdanslesproblématiquesdudéveloppement.Sicedernierneconcernaitquedesaspectstechniquesdelaviedel’homme,etnonlesensdesamarchedansl’Histoireavecsesautresfrèresouladéfinitiondubutd’untelcheminement,l’Églisen’auraitaucuntitrepourenparler.CommeLéonXIIIdansRerumnovarum[35],PaulVIétaitconscientdes’acquitterd’undevoirpropreàsacharge,enprojetantlalumièredel’Évangilesurlesquestionssocialesdesontemps[36].

    Définirledéveloppementcommeunevocation,c’estreconnaître,d’uncôté,qu’ilnaîtd’unappeltranscendantet,del’autre,qu’ilestincapabledesedonnerparlui-mêmesonsenspropreultime.Cen’estpassansraisonquelemot“vocation”revientdansunautrepassagedel’encyclique,oùilestaffirmé:«Iln’yadoncd’humanismevraiqu’ouvertàl’Absolu,danslareconnaissanced’unevocation,quidonnel’idéevraiedelaviehumaine»[37].CettevisiondudéveloppementestlecœurdePopulorumprogressioetanimetouteslesréflexionsdePaulVIsurlaliberté,lavéritéetlacharitédansledéveloppement.C’estlaraisonprincipalepourlaquellecetteencycliquedemeureencoreactuelledenosjours.

    17.Lavocationestunappelquiréclameuneréponselibreetresponsable.Ledéveloppementhumainintégralsupposelalibertéresponsabledelapersonneetdespeuples:aucunestructurenepeutgarantircedéveloppementendehorsetau-dessusdelaresponsabilitéhumaine.Les«messianismesprometteurs,maisbâtisseursd’illusions»[38]fondenttoujoursleurspropositionssurlanégationdeladimensiontranscendantedudéveloppement,étantcertainsdel’avoirtoutentieràleurdisposition.Cettefaussesécuritésechangeenfaiblesse,parcequ’elleentraînel’asservissementdel’homme,réduitàn’êtrequ’unmoyenenvuedudéveloppement,tandisquel’humilitédeceluiquiaccueilleunevocationsetransformeenautonomievéritable,parcequ’ellelibèrelapersonne.PaulVInedoutepasquedesobstaclesetdesconditionnementsfreinentledéveloppement,maisilrestecertainque«chacundemeure,quellesquesoientlesinfluencesquis’exercentsurlui,l’artisanprincipaldesaréussiteoudesonéchec»[39].Cettelibertéconcerneledéveloppementquialieusousnosyeux,maisaussi,enmêmetemps,lessituationsdesous-développementquinesontpaslefruitduhasardoud’unenécessitéhistorique,maisquidépendentdelaresponsabilitéhumaine.C’estpourquoi«lespeuplesdelafaiminterpellentaujourd’huidefaçondramatiquelespeuplesdel’opulence»[40].Ils’agitlàencored’unevocation,entantqu’appeladressépardeshommeslibresàdeshommeslibrespourqu’ilsprennentensembleleursresponsabilités.PaulVIeutunecompréhensionpénétrantedel’importancedesstructureséconomiquesetdesinstitutions,maisilperçuttoutaussiclairementqu’ellesétaientdesinstrumentsauservicedelalibertéhumaine.Ledéveloppementnepeutêtreintégralementhumainques’ilestlibre;seulunrégimedelibertéresponsableluipermetdesedévelopperdefaçonjuste.

    18.Outrelaliberté,ledéveloppementintégraldel’hommecommevocationexigeaussiqu’onenrespectelavérité.Lavocationauprogrèspousseleshommesà«faire,connaîtreetavoirplus,pourêtreplus»[41].Maislàestleproblème:quesignifie«êtredavantage»?Àcettequestion,PaulVIrépondenindiquantlacaractéristiqueessentielledudéveloppementauthentique:il«doitêtreintégral,c’est-à-direpromouvoirtouthommeettoutl’homme»[42].Parmilesdifférentesvisionsconcurrentesdel’hommeproposéesdanslasociétéd’aujourd’huiplusencorequ’autempsdePaulVI,lavisionchrétiennealaparticularitéd’affirmeretdejustifierlavaleurinconditionnelledelapersonnehumaineetlesensdesacroissance.Lavocationchrétienneaudéveloppementaideàpoursuivrelapromotiondetousleshommesetdetoutl’homme.PaulVIécrivait:«Cequicomptepournous,c’estl’homme,chaquehomme,chaquegroupementd’hommes,jusqu’àl’humanitétoutentière»[43].Lafoichrétiennesepréoccupedudéveloppementsanss’appuyersurdesprivilègesousurdespositionsdepouvoir,nimêmesurlesméritesdeschrétiensquiontcertesexistéetexistentencoreaujourd’huienmêmetempsqueleurslimitesnaturelles[44],maisuniquementsurleChrist,àquidoitêtrerapportéetoutevocationauthentiqueaudéveloppementhumainintégral.L’Évangileestunélémentfondamentaldudéveloppement,parcequ’enluileChrist,«danslarévélationmêmedumystèreduPèreetdesonamour,manifestepleinementl’hommeàlui-même»[45].EduquéeparsonSeigneur,l’Églisescrutelessignesdestempsetlesinterprèteetelleoffreaumonde«cequ’ellepossèdeenpropre:unevisionglobaledel’hommeetdel’humanité»[46].PrécisémentparcequeDieuprononceleplusgrand«oui»àl’homme[47],l’hommenepeutfairemoinsquedes’ouvriràl’appeldivinpourréalisersonpropredéveloppement.Lavéritédudéveloppementrésidedanssonintégralité:s’iln’estpasdetoutl’hommeetdetouthomme,ledéveloppementn’estpasunvraidéveloppement.TelestlecentredumessagedePopulorumprogressio,valableaujourd’huiettoujours.Ledéveloppementhumainintégralsurleplannaturel,réponseàunappelduDieucréateur[48],demandedetrouversavéritédansun«humanismetranscendant,qui(…)donne[àl’homme]saplusgrandeplénitude:telleestlafinalitésuprêmedudéveloppementpersonnel»[49].Lavocationchrétienneàcedéveloppementconcernedoncleplannaturelcommeleplansurnaturel;c’estpourquoi«quandDieuestéclipsé,notrecapacitédereconnaîtrel’ordrenaturel,lebutetle“bien”commenceàs’évanouir»[50].

    19.Enfin,lavisiondudéveloppemententantquevocationimpliquequelacharitéyoccupeuneplacecentrale.Dansl’encycliquePopulorumprogressio,PaulVIobservaitquelescausesdusous-développementnesontpasd’abordd’ordrematériel.Ilnousinvitaitàlesrechercherdansd’autresdimensionsdel’homme:toutd’aborddanslavolonté,quisedésintéressesouventdesdevoirsdelasolidarité;ensecondlieu,danslapenséequineparvientpastoujoursàorienterconvenablementlevouloir.C’estpourquoi,danslaquêtedudéveloppement,ilfaut«dessagesderéflexionprofonde,àlarecherched’unhumanismenouveau,quipermetteàl’hommemodernedeseretrouverlui-même»[51].Maiscen’estpastout.Lesous-développementaunecauseencoreplusprofondequeledéficitderéflexion:c’est«lemanquedefraternitéentreleshommesetentrelespeuples»[52].Cettefraternité,leshommespourront-ilsjamaislaréaliserpareuxseuls?Lasociététoujoursplusglobaliséenousrapproche,maisellenenousrendpasfrères.Laraison,àelleseule,estcapabledecomprendrel’égalitéentreleshommesetd’établirunecommunautédeviecivique,maiselleneparvientpasàcréerlafraternité.Celle-cinaîtd’unevocationtranscendantedeDieuPère,quinousaaimésenpremier,nousenseignantparl’intermédiaireduFilscequ’estlacharitéfraternelle.Danssaprésentationdesdifférentsniveauxduprocessusdedéveloppementdel’homme,PaulVI,aprèsavoirmentionnélafoi,mettaitausommet«l’unitédanslacharitéduChristquinousappelletousàparticiperenfilsàlavieduDieuvivant,Pèredetousleshommes»[53].

    20.Cesperspectives,ouvertesparPopulorumprogressio,demeurentfondamentalespourdonneruneenvergureetuneorientationànotreengagementauservicedudéveloppementdespeuples.Populorumprogressiosouligneensuiteàplusieursreprisesl’urgencedesréformes[54]etdemandeque,faceauxgrandsproblèmesdel’injusticedansledéveloppementdespeuples,onagisseaveccourageetsansretard.Cetteurgenceestdictéeaussiparl’amourdanslavérité.C’estlacharitéduChristquinouspousse:«CaritasChristiurgetnos»(2Co5,14).L’urgencen’estpasseulementinscritedansleschoses;ellenedécoulepasuniquementdelapressiondesévénementsetdesproblèmes,maisaussidecequiestproprementenjeu:laréalisationd’uneauthentiquefraternité.L’importancedecetobjectifesttellequ’elleexigequenouslacomprenionspleinementetquenousnousmobilisionsconcrètementavecle“cœur”,pourfaireévoluerlesprocessuséconomiquesetsociauxactuelsversdesformespleinementhumaines.