法文版 III FRATERNITÉ, DÉVELOPPEMENT ÉCONOMIQUE ET SOCIÉT
    CHAPITREIII

    FRATERNITÉ,DÉVELOPPEMENT

    ÉCONOMIQUEETSOCIÉTÉCIVILE

    34.L’amourdanslavéritéplacel’hommedevantl’étonnanteexpériencedudon.Lagratuitéestprésentedanssaviesousdemultiplesformesquisouventnesontpasreconnuesenraisond’unevisiondel’existencepurementproductivisteetutilitariste.L’êtrehumainestfaitpourledon;c’estledonquiexprimeetréalisesadimensiondetranscendance.L’hommemoderneestparfoisconvaincu,àtort,d’êtreleseulauteurdelui-même,desavieetdelasociété.C’estlàuneprésomption,quidérivedelafermetureégoïstesurlui-même,quiprovient–pourparlerentermesdefoi–dupéchédesorigines.Lasagessedel’Égliseatoujoursproposédetenircomptedupéchéoriginelmêmedansl’interprétationdesfaitssociauxetdanslaconstructiondelasociété:«Ignorerquel’hommeaunenatureblessée,inclinéeaumal,donnelieuàdegraveserreursdansledomainedel’éducation,delapolitique,del’actionsocialeetdesmœurs»[85].Àlalistedesdomainesoùsemanifestentleseffetspernicieuxdupéché,s’estajoutédepuislongtempsdéjàceluidel’économie.Nousenavonsunenouvellepreuve,évidente,encestemps-ci.Laconvictiond’êtreautosuffisantetd’êtrecapabled’éliminerlemalprésentdansl’histoireuniquementparsaseuleactionapoussél’hommeàfairecoïnciderlebonheuretlesalutavecdesformesimmanentesdebien-êtrematérieletd’actionsociale.Deplus,laconvictiondel’exigenced’autonomiedel’économie,quinedoitpastolérer«d’influences»decaractèremoral,aconduitl’hommeàabuserdel’instrumentéconomiqueycomprisdefaçondestructrice.Àlalongue,cesconvictionsontconduitàdessystèmeséconomiques,sociauxetpolitiquesquiontfouléauxpiedslalibertédelapersonneetdescorpssociauxetqui,précisémentpourcetteraison,n’ontpasétéenmesured’assurerlajusticequ’ilspromettaient.Commejel’aiaffirmédansmonencycliqueSpesalvi,decettemanièreonretranchedel’histoirel’espérancechrétienne[86],quiestaucontraireunepuissanteressourcesocialeauservicedudéveloppementhumainintégral,recherchédanslalibertéetdanslajustice.L’espéranceencouragelaraisonetluidonnelaforced’orienterlavolonté[87].Elleestdéjàprésentedanslafoiquilasuscite.Lacharitédanslavérités’ennourritet,enmêmetemps,lamanifeste.ÉtantundondeDieuabsolumentgratuit,ellefaitirruptiondansnotreviecommequelquechosequin’estpasdû,quitranscendetouteloidejustice.Ledonparsanaturesurpasselemérite,sarègleestlasurabondance.Ilnousprécèdedansnotreâmeelle-mêmecommelesignedelaprésencedeDieuennousetdesonattenteànotreégard.Lavéritéqui,àl’égaldelacharité,estundon,estplusgrandequenous,commel’enseignesaintAugustin[88].Demême,notrevéritépropre,celledenotreconsciencepersonnelle,nousestavanttout«donnée».Danstoutprocessuscognitif,eneffet,lavéritén’estpasproduiteparnous,maiselleesttoujoursdécouverteou,mieux,reçue.Commel’amour,elle«nenaîtpasdelapenséeoudelavolontémais,pourainsidire,s’imposeàl’êtrehumain»[89].

    Parcequ’elleestundonquetousreçoivent,lacharitédanslavéritéestuneforcequiconstituelacommunauté,unifieleshommesdetellemanièrequ’iln’yaitplusdebarrièresnidelimites.Nouspouvonsparnous-mêmesconstituerlacommunautédeshommes,maiscelle-cinepourrajamaisêtre,parsesseulesforces,unecommunautépleinementfraternelleniexcédersespropreslimites,c’est-à-diredevenirunecommunautévraimentuniverselle:l’unitédugenrehumain,communionfraternelledépassanttoutesdivisions,naîtdel’appelformuléparlaparoleduDieu-Amour.Enaffrontantcettequestiondécisive,nousdevonspréciser,d’unepart,quelalogiquedudonn’excluepaslajusticeetqu’ellenesejuxtaposepasàelledansunsecondtempsetdel’extérieuretd’autrepart,quesiledéveloppementéconomique,socialetpolitiqueveutêtreauthentiquementhumain,ildoitprendreenconsidérationleprincipedegratuitécommeexpressiondefraternité.

    35.Lorsqu’ilestfondésuruneconfianceréciproqueetgénérale,lemarchéestl’institutionéconomiquequipermetauxpersonnesdeserencontrer,entantqu’agentséconomiques,utilisantlecontratpourréglerleursrelationsetéchangeantdesbiensetdesservicesfongiblesentreeuxpoursatisfaireleursbesoinsetleursdésirs.Lemarchéestsoumisauxprincipesdelajusticeditecommutative,quirèglejustementlesrapportsdudonneretdurecevoirentresujetségaux.Maisladoctrinesocialedel’Églisen’ajamaiscessédemettreenévidencel’importancedelajusticedistributiveetdelajusticesocialepourl’économiedemarchéelle-même,nonseulementparcequ’elleestinséréedanslesmaillonsd’uncontextesocialetpolitiqueplusvaste,maisaussiàcausedelatramedesrelationsdanslesquelleselleseréalise.Eneffet,abandonnéauseulprincipedel’équivalencedevaleurdesbienséchangés,lemarchén’arrivepasàproduirelacohésionsocialedontilapourtantbesoinpourbienfonctionner.Sansformesinternesdesolidaritéetdeconfianceréciproque,lemarchénepeutpleinementremplirsafonctionéconomique.Aujourd’hui,c’estcetteconfiancequifaitdéfaut,etlapertedeconfianceestunepertegrave.

    DansPopulorumprogressio,PaulVIsoulignaitdefaçonopportunelefaitquelesystèmeéconomiquelui-mêmeauraittiréavantagedespratiquesgénéraliséesdejustice,carlespremiersàtirerbénéficedudéveloppementdespayspauvresauraientétélespaysriches[90].Ilnes’agitpasseulementdecorrigerdesdysfonctionnementsparl’assistance.Lespauvresnesontpasàconsidérercommeun«fardeau»[91],maisaucontrairecommeuneressource,mêmedupointdevuestrictementéconomique.Ilfautconsidérercommeerronéelaconceptiondecertainsquipensentquel’économiedemarchéastructurellementbesoind’unquotadepauvretéetdesous-développementpourpouvoirfonctionneraumieux.L’intérêtdumarchéestdepromouvoirl’émancipation,maispourlefairevraimentilnepeutpascompterseulementsurlui-même,cariln’estpasenmesuredeproduiredelui-mêmecequiestau-delàdesespossibilités.Ildoitpuiserdesénergiesmoralesauprèsd’autressujets,quisontcapablesdelesfairenaître.

    36.L’activitééconomiquenepeutrésoudretouslesproblèmessociauxparlasimpleextensiondelalogiquemarchande.Celle-làdoitviserlarecherchedubiencommun,quelacommunautépolitiqued’aborddoitaussiprendreencharge.C’estpourquoiilfautavoirprésentàl’espritqueséparerl’agiréconomique,àquiilreviendraitseulementdeproduiredelarichesse,del’agirpolitique,àquiilreviendraitderechercherlajusticeaumoyendelaredistribution,estunecausedegravesdéséquilibres.

    L’Égliseatoujoursestiméquel’agiréconomiquenedoitpasêtreconsidérécommeantisocial.Lemarchén’estpasdesoi,etnedoitdoncpasdevenir,lelieudeladominationdufortsurlefaible.Lasociéténedoitpasseprotégerdumarché,commesiledéveloppementdecederniercomportaitipsofactol’extinctiondesrelationsauthentiquementhumaines.Ilestcertainementvraiquelemarchépeutêtreorientédefaçonnégative,nonparcequec’estlàsanature,maisparcequ’unecertaineidéologiepeutl’orienterencesens.Ilnefautpasoublierquelemarchén’existepasàl’étatpur.Iltiresaformedesconfigurationsculturellesquilecaractérisentetl’orientent.Eneffet,l’économieetlafinance,entantqu’instruments,peuventêtremalutiliséesquandceluiquilesgèren’acommepointderéférencequedesintérêtségoïstes.Ainsipeut-onarriveràtransformerdesinstrumentsbonseneuxmêmeseninstrumentsnuisibles.Maisc’estlaraisonobscurciedel’hommequiproduitcesconséquences,nonl’instrumentlui-même.C’estpourquoi,cen’estpasl’instrumentquidoitêtremisencausemaisl’homme,saconsciencemoraleetsaresponsabilitépersonnelleetsociale.

    Ladoctrinesocialedel’Égliseestimequedesrelationsauthentiquementhumaines,d’amitiéetdesocialité,desolidaritéetderéciprocité,peuventégalementêtrevécuesmêmeauseindel’activitééconomiqueetpasseulementendehorsd’elleou«après»elle.Lasphèreéconomiquen’est,parnature,niéthiquementneutreniinhumaineetantisociale.Elleappartientàl’activitédel’hommeet,justementparcequ’humaine,elledoitêtrestructuréeetorganiséeinstitutionnellementdefaçonéthique.

    Legranddéfiquiseprésenteànous,quiressortdesproblématiquesdudéveloppementencettepériodedemondialisationetquiestrenduencorepluspressantparlacriseéconomiqueetfinancière,estceluidemontrer,auniveaudelapenséecommedescomportements,quenonseulementlesprincipestraditionnelsdel’éthiquesociale,telsquelatransparence,l’honnêtetéetlaresponsabiliténepeuventêtrenégligéesousous-évaluées,maisaussiquedanslesrelationsmarchandesleprincipedegratuitéetlalogiquedudon,commeexpressiondelafraternité,peuventetdoiventtrouverleurplaceàl’intérieurdel’activitééconomiquenormale.C’estuneexigencedel’hommedecetemps,maisaussiuneexigencedelaraisonéconomiqueelle-même.C’estuneexigenceconjointedelacharitéetdelavérité.

    37.Ladoctrinesocialedel’Égliseatoujourssoutenuquelajusticeserapporteàtouteslesphasesdel’activitééconomique,parcequ’elleconcernetoujoursl’hommeetsesexigences.Ladécouvertedesressources,lesfinancements,laproduction,laconsommationettouteslesautresphasesducycleéconomiqueontinéluctablementdesimplicationsmorales.Ainsitoutedécisionéconomiquea-t-elleuneconséquencedecaractèremoral.Lessciencessocialesetlestendancesdel’économiecontemporaineleconfirmentégalement.Peut-êtrefut-iluntempspensabledeconfierenpremierlieuàl’économielatâchedeproduiredesrichesses,remettantensuiteàlapolitiquelatâchedelesdistribuer.Toutceciserévèleaujourd’huiplusdifficile,puisquelesactivitéséconomiquesnesontpasconfinéesàl’intérieurdeslimitesterritoriales,alorsquel’autoritédesgouvernementscontinueàêtreessentiellementlocale.C’estpourquoilesrèglesdelajusticedoiventêtrerespectéesdèslamiseenrouteduprocessuséconomique,etnonavant,aprèsouparallèlement.Ilestnécessaireaussique,surlemarché,soientouvertsdesespacesauxactivitéséconomiquesréaliséespardessujetsquichoisissentlibrementdeconformerleurpropreagiràdesprincipesdifférentsdeceuxduseulprofit,sanspourcelarenonceràproduiredelavaleuréconomique.Lesnombreuxtypesd’économiequitirentleurorigined’initiativesreligieusesetlaïques,démontrentquecelaestconcrètementpossible.

    Àl’époquedelamondialisation,l’économiepâtitdemodèlesdecompétitionliésàdesculturestrèsdifférenteslesunesdesautres.Lescomportementséconomiquesetindustrielsquiendécoulent,trouventgénéralementunpointderencontredanslerespectdelajusticecommutative.Lavieéconomiqueasansaucundoutebesoinducontratpourréglementerlesrelationsd’échangeentrevaleurséquivalentes.Maiselleatoutautantbesoindeloisjustesetdeformesderedistributionguidéesparlapolitique,ainsiqued’œuvresquisoientmarquéesparl’espritdudon.L’économiemondialiséesembleprivilégierlapremièrelogique,celledel’échangecontractuelmais,directementouindirectement,ellemontrequ’elleaaussibesoindesdeuxautres,delalogiquepolitiqueetdelalogiquedudonsanscontrepartie.

    38.MonprédécesseurJean-PaulIIavaitsignalécetteproblématiquequand,dansCentesimusannus,ilavaitrelevélanécessitéd’unsystèmeimpliquanttroissujets:lemarché,l’Étatetlasociétécivile[92].Ilavaitidentifiélasociétécivilecommelecadreleplusappropriépouruneéconomiedelagratuitéetdelafraternité,maisilnevoulaitpasl’excluredesdeuxautresdomaines.Aujourd’hui,nouspouvonsdirequelavieéconomiquedoitêtrecomprisecommeuneréalitéàplusieursdimensions:enchacuned’elles,àdiversdegrésetselondesmodalitésspécifiques,l’aspectdelaréciprocitéfraternelledoitêtreprésent.Àl’époquedelamondialisation,l’activitééconomiquenepeutfaireabstractiondelagratuité,quirépandetalimentelasolidaritéetlaresponsabilitépourlajusticeetpourlebiencommunauprèsdesesdifférentssujetsetacteurs.Ils’agit,enréalité,d’uneformeconcrèteetprofondededémocratieéconomique.Lasolidaritésignifieavanttoutsesentirtousresponsablesdetous[93],ellenepeutdoncêtredéléguéeseulementàl’État.Sihieronpouvaitpenserqu’ilfallaitd’abordrechercherlajusticeetquelagratuitédevaitintervenirensuitecommeuncomplément,aujourd’hui,ilfautdirequesanslagratuitéonneparvientmêmepasàréaliserlajustice.Ilfaut,parconséquent,unmarchésurlequeldesentreprisesquipoursuiventdesbutsinstitutionnelsdifférentspuissentagirlibrement,dansdesconditionséquitables.Àcôtédel’entrepriseprivéetournéeversleprofit,etdesdiverstypesd’entreprisespubliques,ilestopportunquelesorganisationsproductricesquipoursuiventdesbutsmutualistesetsociauxpuissents’implanteretsedévelopper.C’estdeleurconfrontationréciproquesurlemarchéquel’onpeutespérerunesorted’hybridationdescomportementsd’entrepriseetdoncuneattentionvigilanteàlacivilisationdel’économie.Lacharitédanslavérité,danscecas,signifiequ’ilfautdonnerformeetorganisationauxactivitéséconomiquesqui,sansnierleprofit,entendentallerau-delàdelalogiquedel’échangedeséquivalentsetduprofitcommebutensoi.

    39.DansPopulorumprogressio,PaulVIdemandaitquesoitdéfinirunmodèled’économiedemarchécapabled’intégrer,aumoinstendanciellement,touslespeuplesetnonseulementceuxquiétaientenmesured’yprendrepart.Ildemandaitquelemarchéinternationalsoitlerefletd’unmondeoù«tousaurontàdonneretàrecevoir,sansqueleprogrèsdesunssoitunobstacleaudéveloppementdesautres»[94].Decettemanière,ilétendaitauniveauuniversellesrequêtesetlesaspirationsdéjàcontenuesdansRerumnovarum,oùpourlapremièrefois,àlasuitedelarévolutionindustrielle,étaitaffirméel’idée–assurémentavancéepourl’époque–quepoursubsisterl’ordrecivilavaitbesoinaussidel’interventionredistributivedel’État.Aujourd’huicettevisionestnonseulementremiseenquestionparlesprocessusd’ouverturedesmarchésetdessociétés,maiselleapparaîtaussiincomplètepoursatisfairelesexigencesd’uneéconomiepleinementhumaine.Cequeladoctrinesocialedel’Égliseatoujourssoutenu,enpartantdesavisiondel’hommeetdelasociété,estaujourd’huirequisaussiparlesdynamiquescaractéristiquesdelamondialisation.

    Quandlalogiquedumarchéetcelledel’États’accordententreellespourperpétuerlemonopoledeleursdomainesrespectifsd’influence,lasolidaritédanslesrelationsentrelescitoyenss’amoindritàlalongue,demêmequelaparticipationetl’adhésion,l’agirgratuit,quisontd’unenaturedifférentedudonnerpouravoir,spécifiqueàlalogiquedel’échange,etdudonnerpardevoir,quiestpropreàl’actionpublique,régléeparlesloisdel’État.Vaincrelesous-développementdemanded’agirnonseulementenvuedel’améliorationdestransactionsfondéessurl’échangeetdesprestationssociales,maissurtoutsurl’ouvertureprogressive,dansuncontextemondial,àdesformesd’activitééconomiquecaractériséesparunepartdegratuitéetdecommunion.Lebinômeexclusifmarché-Étatcorrodelasocialité,alorsquelesformeséconomiquessolidaires,quitrouventleurterrainlemeilleurdanslasociétécivilesansselimiteràelle,créentdelasocialité.Lemarchédelagratuitén’existepasetonnepeutimposerparlaloidescomportementsgratuits.Pourtant,aussibienlemarchéquelapolitiqueontbesoindepersonnesouvertesaudonréciproque.

    40.Lesdynamiqueséconomiquesinternationalesactuelles,caractériséespardegravesdéviancesetdesdysfonctionnements,appellentégalementdeprofondschangementsdanslafaçondeconcevoirl’entreprise.D’anciennesformesdelaviedesentreprisesdisparaissent,tandisqued’autres,prometteuses,sedessinentàl’horizon.Undesrisqueslesplusgrandsestsansaucundoutequel’entreprisesoitpresqueexclusivementsoumiseàceluiquiinvestitenelleetquesavaleursocialefinisseainsiparêtreamoindrie.Enraisondelacroissancedeleursdimensionsetaubesoindecapitauxtoujoursplusimportants,lesentreprisesontdemoinsenmoinsàleurtêteunentrepreneurstablequisoitresponsableàlongtermedelavieetdesrésultatsdel’entrepriseetpasseulementàcourtterme,etellessontaussitoujoursmoinsliéàunterritoireunique.Enoutre,lafameusedélocalisationdel’activitéproductivepeutatténuerchezl’entrepreneurlesensdesesresponsabilitésvis-à-visdesporteursd’intérêts,telsquelestravailleurs,lesfournisseurs,lesconsommateurs,l’environnementnaturelet,pluslargement,lasociétéenvironnante,auprofitdesactionnaires,quinesontpasliésàunlieuspécifiqueetquijouissentdoncd’uneextraordinairemobilité.Eneffet,lemarchéinternationaldescapitauxoffreaujourd’huiunegrandelibertéd’action.Ilestvraicependantquel’onprendtoujoursdavantageconsciencedelanécessitéd’uneplusample«responsabilitésociale»del’entreprise.Mêmesilespositionséthiquesquiguidentaujourd’huiledébatsurlaresponsabilitésocialedel’entreprisenesontpastoutesacceptablesselonlaperspectivedeladoctrinesocialedel’Église,c’estunfaitqueserépandtoujourspluslaconvictionselonlaquellelagestiondel’entreprisenepeutpastenircomptedesintérêtsdesesseulspropriétaires,maisaussideceuxdetouteslesautrescatégoriesdesujetsquicontribuentàlaviedel’entreprise:lestravailleurs,lesclients,lesfournisseursdesdiversélémentsdelaproduction,lescommunautéshumainesquiendépendent.Cesdernièresannées,onavulacroissanced’uneclassecosmopolitedemanagersqui,souvent,nerépondentqu’auxindicationsdesactionnairesderéférence,constituésengénéralpardesfondsanonymesquifixentdefaitleursrémunérations.Celan’empêchepasqu’aujourd’huiilyaitdenombreuxmanagersqui,grâceàdesanalysesclairvoyantes,serendentcomptetoujoursdavantagedesliensprofondsdeleurentrepriseavecleterritoireouaveclesterritoiresoùelleopère.PaulVIinvitaitàévaluersérieusementlepréjudicequeletransfertdecapitauxàl’étrangerexclusivementenvued’unprofitpersonnel,peutcauseràlanationelle-même[95].Jean-PaulIIobservaitqu’investir,outresasignificationéconomique,revêttoujoursunesignificationmorale[96].Toutceci–ilfautleredire–estvalableaujourd’huiencore,bienquelemarchédescapitauxaitétéfortementlibéraliséetquelesmentalitéstechnologiquesmodernespuissentconduireàpenserqu’investirsoitseulementunfaittechniqueetnonpasaussihumainetéthique.Iln’yapasderaisondenierqu’uncertaincapital,s’ilestinvestiàl’étrangerplutôtquedanssapatrie,puissefairedubien.Cependantlesrequêtesdelajusticedoiventêtresauvegardées,entenantcompteaussidelafaçondontcecapitalaétéconstituéetdespréjudicescausésauxpersonnesparleurnonemploidansleslieuxoùcecapitalaétéproduit[97].Ilfautéviterquelemotifdel’emploidesressourcesfinancièressoitspéculatifetcèdeàlatentationderechercherseulementunprofitàcourtterme,sansrechercheraussilacontinuitédel’entrepriseàlongterme,sonserviceprécisàl’économieréelleetsonattentionàlapromotion,defaçonjusteetconvenable,d’initiativeséconomiquesycomprisdanslespaysquiontbesoindedéveloppement.Ilnefautpasnierquelorsqueladélocalisationcomportedesinvestissementsetoffredelaformation,ellepeutêtrebénéfiqueauxpopulationsdespaysd’accueil.Letravailetlaconnaissancetechniquesontunbesoinuniversel.Cependantiln’estpaslicitededélocaliserseulementpourjouirdefaveursparticulièresou,pire,pourexploiterlasociétélocalesansluiapporterunevéritablecontributionàlamiseenplaced’unsystèmeproductifetsocialsolide,facteurincontournabled’undéveloppementstable.

    41.Danslecontextedecedocument,ilestutiled’observerquel’entreprenariataetdoittoujoursplusavoirunesignificationplurivalente.Laprééminencepersistantedubinômemarché-Étatnousahabituésàpenserexclusivementàl’entrepreneurprivédetypecapitaliste,d’unepart,etauhaut-fonctionnairedel’autre.Enréalité,l’entreprenariatdoitêtrecomprisdefaçondiversifiée.Cecidécouled’unesériederaisonsméta-économiques.Avantd’avoirunesignificationprofessionnelle,l’entreprenariataunesignificationhumaine[98].Ilestinscritdanstouttravail,vucomme«actuspersonæ»[99]c’estpourquoiilestbonqu’àtouttravailleursoitoffertelapossibilitéd’apportersacontributionpropredesortequelui-même«sachetravailler‘àsoncompte’»[100].Cen’estpassansraisonquePaulVIenseignaitque«touttravailleurestuncréateur»[101].C’estjustementpourrépondreauxexigencesetàladignitédeceluiquitravaille,ainsiqu’auxbesoinsdelasociété,quediverstypesd’entreprisesexistent,bienau-delàdelaseuledistinctionentre«privé»et«public».Chacunerequiertetexprimeunecapacitéd’entreprisesingulière.Danslebutdecréeruneéconomiequi,dansunprocheavenir,sachesemettreauservicedubiencommunnationaletmondial,ilestopportundetenircomptedecettesignificationélargiedel’entreprenariat.Cetteconceptionpluslargefavorisel’échangeetlaformationréciproqueentrelesdiversestypologiesd’entreprenariat,avecuntransfertdecompétencesdumondedunonprofitàceluiduprofitetvice-versa,dudomainepublicàceluidelasociétécivile,deceluideséconomiesavancéesàceluidespaysenvoiededéveloppement.

    L’«autoritépolitique»a,elleaussi,unesignificationplurivalentequinepeutêtrenégligée,danslamiseenplaced’unnouvelordreéconomico-productif,socialementresponsableetàdimensionhumaine.Demêmequ’onentendcultiverunentreprenariatdifférenciésurleplanmondial,ainsidoit-onpromouvoiruneautoritépolitiquerépartieetactivesurplusieursplans.L’économieintégréedenotreépoquen’éliminepaslerôledesÉtats,elleengageplutôtlesgouvernementsàuneplusfortecollaborationréciproque.Lasagesseetlaprudencenoussuggèrentdenepasproclamertrophâtivementlafindel’État.Liéàlasolutiondelacriseactuelle,sonrôlesembledestinéàcroître,tandisqu’ilrécupèrenombredesescompétences.Ilyaaussidesnationspourlesquelleslaconstructionoulareconstructiondel’Étatcontinued’êtreunélémentclédeleurdéveloppement.L’aideinternationaleàl’intérieurd’unprojetdesolidaritécibléenvuedelasolutiondesproblèmeséconomiquesactuels,devraitenpremierlieusoutenirlaconsolidationdesystèmesconstitutionnels,juridiques,administratifsdanslespaysquinejouissentpasencorepleinementdecesbiens.Àcôtédesaideséconomiques,ildoityavoircellesquiontpourbutderenforcerlesgarantiespropresdel’Étatdedroit,unsystèmed’ordrepublicetdedétentionefficacesdanslerespectdesdroitshumains,desinstitutionsvraimentdémocratiques.Iln’estpasnécessairequel’Étataitpartoutlesmêmescaractéristiques:lesoutienauxsystèmesconstitutionnelsfaiblesenvuedeleurrenforcementpeuttrèsbiens’accompagnerdudéveloppementd’autressujetspolitiques,denatureculturelle,sociale,territorialeoureligieuse,àcôtédel’État.L’articulationdel’autoritépolitiqueauniveaulocal,nationaletinternationalest,entreautres,unedesvoiesmaîtressespourparveniràorienterlamondialisationéconomique.C’estaussilemoyenpouréviterqu’elleneminedanslesfaitslesfondementsdeladémocratie.

    42.Onrelèveparfoisdesattitudesfatalistesàl’égarddelamondialisation,commesilesdynamiquesenacteétaientproduitespardesforcesimpersonnellesanonymesetpardesstructuresindépendantesdelavolontéhumaine[102].Ilestbonderappeleràceproposquelamondialisationdoitêtrecertainementcomprisecommeunprocessussocio-économique,maiscen’estpaslàsonuniquedimension.Derrièreleprocessusleplusvisiblesetrouvelaréalitéd’unehumanitéquidevientdeplusenplusinterconnectée.Celle-ciestconstituéedepersonnesetdepeuplesauxquelsceprocessusdoitêtreutileetdontildoitservirledéveloppement[103]envertudesresponsabilitésrespectivesprisesaussibienpardesindividusqueparlacollectivité.Ledépassementdesfrontièresn’estpasseulementunfaitmatériel,maisilestaussicultureldanssescausesetdansseseffets.Sionregardelamondialisationdefaçondéterministe,lescritèrespourl’évalueretl’orienterseperdent.C’estuneréalitéhumaineetellepeutavoirenamontdiversesorientationsculturellessurlesquellesilfautexercerundiscernement.Lavéritédelamondialisationcommeprocessusetsanatureéthiquefondamentaledériventdel’unitédelafamillehumaineetdesondéveloppementdanslebien.Ilfautdonctravaillersanscesseafindefavoriseruneorientationculturellepersonnalisteetcommunautaire,ouverteàlatranscendance,duprocessusd’intégrationplanétaire.

    Malgrécertainesdesesdimensionsstructurellesquinedoiventpasêtreniées,niabsolutisées,«lamondialisation,apriori,n’estnibonnenimauvaise.Elleseracequelespersonnesenferont»[104].Nousnedevonspasenêtrelesvictimes,maislesprotagonistes,avançantavecbonsens,guidésparlacharitéetparlavérité.S’yopposeraveuglémentseraituneattitudeerronée,préconçue,quifiniraitparignorerunprocessusporteurd’aspectspositifs,aveclerisquedeperdreunegrandeoccasiondesaisirlesmultiplesopportunitésdedéveloppementqu’elleoffre.Lesprocessusdemondialisation,convenablementconçusetgérés,offrentlapossibilitéd’unegranderedistributiondelarichesseauniveauplanétairecommecelanes’étaitjamaisprésentéauparavant;s’ilssontmalgérésilspeuventaucontrairefairecroîtrelapauvretéetlesinégalités,etcontaminerlemondeentierparunecrise.Ilfautencorrigerlesdysfonctionnements,dontcertainssontgraves,quiintroduisentdenouvellesdivisionsentrelespeuplesetauseindespeuples,etfaireensortequelaredistributiondelarichessen’entraînepasuneredistributiondelapauvretéoumêmesonaccentuation,commeunemauvaisegestiondelasituationactuellepourraitnouslefairecraindre.Pendantlongtemps,onapenséquelespeuplespauvresdevaientdemeurerfixésàunstadepréétablidedéveloppementetdevaientsecontenterdelaphilanthropiedespeuplesdéveloppés.DansPopulorumprogressio,PaulVIaprispositioncontrecettementalité.Aujourd’huilesressourcesmatériellesutilisablespourfairesortircespeuplesdelamisèresontthéoriquementplusimportantesqu’autrefois,maiscesontlespeuplesdespaysdéveloppéseux-mêmesquiontfiniparenprofiter,euxquiontpumieuxexploiterleprocessusdelibéralisationdesmouvementsdecapitauxetdutravail.Ladiffusiondubien-êtreàl’échellemondialenedoitdoncpasêtrefreinéepardesprojetségoïstes,protectionnistesoudictéspardesintérêtsparticuliers.Eneffet,l’implicationdespaysémergentsouenvoiededéveloppementpermetaujourd’huidemieuxgérerlacrise.Latransitioninhérenteauprocessusdemondialisationprésentedesdifficultésetdesdangersimportants,quipourrontêtresurmontésseulementsionsaitprendreconsciencedecettedimensionanthropologiqueetéthique,quipousseprofondémentlamondialisationelle-mêmeversdesobjectifsd’humanisationsolidaire.Malheureusementcettedimensionestsouventdominéeetétoufféepardesperspectiveséthiquesetculturellesdenatureindividualisteetutilitariste.Lamondialisationestunphénomènemultidimensionneletpolyvalent,quiexiged’êtresaisidansladiversitéetdansl’unitédetoussesaspects,ycomprissadimensionthéologique.Celapermettradevivreetd’orienterlamondialisationdel’humanitéentermesderelationnalité,decommunionetdepartage.