ROZDZIAŁIII
BRATERSTWO,ROZWÓJEKONOMICZNYISPOŁECZEŃSTWOOBYWATELSKIE
34.Miłośćwprawdziestawiaczłowiekawobeczadziwiającegodoświadczeniadaru.Bezinteresownośćjestobecnawjegożyciuwrozlicznychformach,częstonieuznawanychzpowoduwyłącznieproduktywistycznejiutylitarystycznejwizjiżycia.Istotaludzkazostałauczynionadladaru,któryjąwyrażaiurzeczywistniajejwymiartranscendentny.Czasemczłowiekwspółczesnyjestmylnieprzekonany,żejestjedynymsprawcąsamegosiebie,swojegożyciaispołeczeństwa.Otomniemanie,będącekonsekwencjąegoistycznegozamknięciasięwsobie,którewywodzisię–ujmująctowjęzykuwiary–zgrzechupierworodnego.MądrośćKościołazawszeproponowałapodtrzymywanieświadomościogrzechupierworodnymtakżewinterpretowaniufaktówspołecznychibudowaniuspołeczeństwa:«Nieuwzględnianietego,żeczłowiekmanaturęzranioną,skłonnądozła,jestpowodemwielkichbłędówwdziedziniewychowania,polityki,działalnościspołecznejiobyczajów».[85]Dodziedzin,wktórychujawniająsięzgubneskutkigrzechu,doszłajużoddługiegoczasudziedzinaekonomii.Mamytegoewidentnydowódrównieżwtychczasach.Przekonanieczłowiekaotym,żejestsamowystarczalnyiżepotrafiusunąćzłoobecnewhistoriijedyniedziękiwłasnymdziałaniom,skłoniłagodozrównaniaszczęściaizbawieniaznieodłącznymiformamidobrobytumaterialnegoidziałaniaspołecznego.Następnieprzekonanieokoniecznościautonomiiekonomii,któraniepowinnaakceptować«wpływów»ocharakterzemoralnym,doprowadziłoczłowiekadonadużywanianarzędziaekonomicznegonawetwsposóbniszczycielski.Wdłuższejperspektywieprzekonaniatedoprowadziłydosystemówekonomicznych,społecznychipolitycznych,którepodeptaływolnośćosobyigrupspołecznych,iktórewłaśnieztegopowoduniebyływstaniezapewnićobiecywanejsprawiedliwości.JakstwierdziłemwmojejencykliceSpesalvi,wtensposóbodbierasięhistoriinadziejęchrześcijańską,[86]któranatomiaststanowipotężnyzasóbmożliwościspołecznychwsłużbieintegralnegorozwojuludzkiego,któregonależyszukaćwwolnościisprawiedliwości.Nadziejadodajeodwagirozumowiiobdarzagosiłądoukierunkowaniawoli.[87]Jestjużonaobecnawwierze,cowięcej,przezniąjestwzbudzona.Miłośćwprawdziekarmisięnią,ajednocześniejąukazuje.JakoabsolutniebezinteresownyBożydarwkraczawnaszeżyciejakocoś,cosięnamnienależy,przewyższającwszelkieprawosprawiedliwości.Darzeswejnaturywykraczapozazasługę;jegoregułąjestnadmiar.OnnaspoprzedzawnaszejduszyjakoznakobecnościBogawnasiJegooczekiwańwobecnas.Prawda,którawrównymstopniucomiłośćjestdarem,jestwiększaodnas,jaknauczaśw.Augustyn.[88]Takżeprawdanassamych,naszegoosobistegosumienia,wpierwszymrzędziejestnamdana.Istotnie,wkażdymprocesiepoznawczymprawdaniejestnaszymwytworem,alezawszejejszukamyalbo–lepiej–przyjmujemyją.Onato,podobniejakmiłość,«nierodzisięzmyśliiwoliczłowieka,alewpewiensposóbmusięnarzuca».[89]
Jakodar,którywszyscyotrzymali,miłośćwprawdziestanowisiłętworzącąwspólnotę,jednoczyludziwtakisposób,żeniemabarieranigranic.Wspólnotaludzimożebyćustanowionaprzeznassamych,alenigdyowłasnychsiłachniestaniesięwspólnotąwpełnibraterską,aninieprzekroczywszelkichgranic,abystaćsięwspólnotąnaprawdęuniwersalną:jednośćrodzajuludzkiego,komuniabraterskaponadwszelkimipodziałamirodzisiędziękizwołaniuprzezsłowoBoga-Miłości.Zajmującsiętądecydującąsprawąmusimyzjednejstronypowiedziećjasno,żelogikadaruniewykluczasprawiedliwościiniestawiasięobokniejwnastępnymmomenciealbozzewnątrz,azdrugiejstrony,żerozwójekonomiczny,społecznyipolityczny,jeślichcebyćautentycznieludzki,powinienuwzględniaćzasadębezinteresownościjakowyrazbraterstwa.
35.Jeśliistniejewzajemneipowszechnezaufanie,rynekjestinstytucjąekonomiczną,którapozwalanaspotkanieosóbjakopodmiotówekonomicznych,któreposługująsiękontraktemjakoregułąichrelacjiiktóredokonująwymianydóbriusługwymiennychmiędzysobą,byzaspokoićswojepotrzebyipragnienia.Rynekpoddanyjestzasadomtakzwanejsprawiedliwościwymiennej,regulującejwłaśnierelacjędawaniaiotrzymywaniamiędzyparytetowymipodmiotami.JednaknaukaspołecznaKościołanigdyniezaniechałapodkreślaniaważnejrolisprawiedliwościrozdzielczejorazsprawiedliwościspołecznejdlasamejekonomiirynkowej,nietylkozewzględunawłączeniewszerszykontekstspołecznyipolityczny,alerównieżzewzględunasplotrelacji,wktórychsięrealizuje.Rynekbowiem,kierującysięjedyniezasadąrównowartościzamienianychdóbr,niepotrafidoprowadzićdojednościspołecznej,którejzresztąpotrzebuje,abydobrzefunkcjonować.Bezwewnętrznychformsolidarnościiwzajemnegozaufania,rynekniemożewypełnićswojejekonomicznejfunkcji.Dzisiajzabrakłotegozaufania,autratazaufaniajestpoważnąstratą.
SłuszniePawełVIpodkreślałwPopulorumprogressiofakt,żesamsystemekonomicznyodniósłbykorzyśćzpowszechnegostosowaniasprawiedliwości,ponieważpierwszymi,któreskorzystałybyzrozwojukrajówubogichbyłybykrajebogate.[90]Zdaniempapieżaniechodzijedynieonaprawieniezaburzeniaprzezpomoc.Ubodzyniemogąbyćtraktowanijako«brzemię»,[91]leczjakobogactworównieżzpunktuwidzeniaściśleekonomicznego.Trzebajednakuważaćzabłędnąwizjętych,którzyuważają,żeekonomiarynkupotrzebujestrukturalniepewnegozakresuubóstwainiedorozwoju,bymogłalepiejfunkcjonować.Interesemrynkujestpropagowanieemancypacji,ależebynaprawdętegodokonać,niemożeliczyćjedynienasamegosiebie,ponieważniejestwstaniestworzyćtego,coprzekraczajegomożliwości.Powinienczerpaćenergiemoralneodinnychpodmiotówzdolnychjezrodzić.
36.Działalnośćekonomicznaniemożerozwiązaćwszystkichproblemówspołecznychprzezzwykłerozszerzenielogikirynkowej.Jejcelemjestosiąganiedobrawspólnego,októrepowinnasiętakżeiprzedewszystkimtroszczyćwspólnotapolityczna.Dlategotrzebamiećnauwadze,żeprzyczynąpoważnegobrakurównowagijestoddzieleniedziałalnościekonomicznej,doktórejnależałobytylkowytwarzaniebogactw,oddziałalnościpolitycznej,doktórejnależałobyosiąganiesprawiedliwościprzezredystrybucjędóbr.
Kościółodzawszeuważa,żedziałalnościekonomicznejniemożnauważaćzaantyspołeczną.Rynekniejestiniepowiniensięstawaćsamzsiebiemiejscemprzemocysilniejszegonadsłabym.Społeczeństwoniepowinnosięchronićprzedrynkiem,takjakbyrozwójtegoostatniegopociągałzasobąipsofactounicestwienieprawdziwieludzkichstosunków.Jestzpewnościąprawdą,żerynekmożebyćukierunkowanynegatywnie,niedlatego,żetakajestjegonatura,aleponieważpewnaideologiamożenadaćmuinnykierunek.Nietrzebazapominać,żeryneknieistniejewstanieczystym.Przyjmujeonkształtodkonfiguracjikulturowych,któregospecyfikująiukierunkowują.Istotnie,ekonomiaifinansejakonarzędziamogąbyćźleużywane,kiedyposługującysięnimimajedyniezamiaryegoistyczne.Wtensposóbmożnaprzekształcićnarzędziasamewsobiedobrewnarzędziaszkodliwe.Aletozaciemnionyumysłludzkipowodujetekonsekwencje,anienarzędziesamozsiebie.Dlategonienarzędziepowinnobyćpowołanedoodpowiedzialności,leczczłowiek,jegosumieniemoralneorazjegoodpowiedzialnośćosobistaispołeczna.
NaukaspołecznaKościołauważa,żemożnautrzymywaćstosunkiprawdziwieludzkie,przyjaźniizmysłuspołecznego,solidarnościiwzajemności,równieżwobrębiedziałalnościekonomicznej,anietylkopozaniąalbo«po»niej.Sferaekonomicznaniejestanietycznieneutralna,anizeswejnaturynieludzkaiantyspołeczna.Należyonadodziałalnościczłowieka,iwłaśniedlatego,żejestludzka,powinnabyćetyczniestrukturyzowanaiinstytucjonalizowana.
Wielkimstojącymprzednamiwyzwaniem,jakiepojawiłosięwobecproblematykirozwojuwtymczasieglobalizacjiistałosięjeszczebardziejpilnezpowodukryzysuekonomiczno-finansowego,jestpokazanie,zarównowzakresiemyśli,jakizachowań,żenietylkoniemożnazaniedbywaćlubosłabiaćtradycyjnychzasadetykispołecznej,jakprzejrzystość,uczciwośćiodpowiedzialność,alerównież,żewstosunkachrynkowychzasadabezinteresownościorazlogikadarujakowyrazbraterstwamogąipowinnyznaleźćmiejscewobrębienormalnejdziałalnościekonomicznej.Sątowymogiczłowiekawobecnejchwili,aletakżewymogisamejracjiekonomicznej.Chodziowymogizarazemmiłościjakiprawdy.
37.NaukaspołecznaKościołazawszeutrzymywała,żesprawiedliwośćodnosisiędowszystkichetapówdziałalnościekonomicznej,ponieważmaonazawszedoczynieniazczłowiekiemijegopotrzebami.Pozyskiwaniezasobów,finansowanie,produkcja,konsumpcjaiwszystkiepozostałefazycykluekonomicznegomająnieuchronnieimplikacjemoralne.Takwięckażdadecyzjaekonomicznamakonsekwencjęocharakterzemoralnym.Wszystkotoznajdujetakżepotwierdzeniewnaukachspołecznychorazwtendencjachwspółczesnejekonomii.Byćmożeniegdyśbyłodopomyślenia,abypowierzyćnajpierwekonomiiwytwarzaniebogactw,bynastępniewyznaczyćpolitycezadanieichrozdzielania.Dzisiajwszystkotookazujesiętrudniejsze,biorącpoduwagęfakt,żedziałalnośćekonomicznaniezamykasięwobrębiegranicterytorialnych,podczasgdywładzarządównadalpozostajeprzedewszystkimlokalna.Dlategokanonysprawiedliwościmusząbyćszanowaneodsamegopoczątku,podczastrwaniaprocesuekonomicznego,aniepowszystkimlububocznie.Trzebarównież,abynarynkuotwarłysięprzestrzeniedladziałalnościekonomicznejrealizowanejprzezpodmioty,którewsposóbwolnydecydująsiękształtowaćswojądziałalnośćwświetlezasadodmiennychodczystegozysku,nierezygnującztegopowoduzwytwarzaniawartościekonomicznej.Liczneformyekonomii,mającepoczątekwinicjatywachreligijnychiświeckichpokazują,żejesttokonkretniemożliwe.
Wepoceglobalizacjiekonomiaulegawpływomkonkurującychmodelizwiązanychzbardzoróżniącymisięmiędzysobąkulturami.Wynikająceztegozachowaniaekonomiczno-przedsiębiorczeznajdująprzeważniepunktzbieżnywposzanowaniusprawiedliwościrozdzielczej.Życieekonomiczneniewątpliwiewymagakontraktu,abyregulowaćstosunkiwymianymiędzyrównoważnymiwartościami.Alepodobniepotrzebujesprawiedliwychpraworazformpodziałudochodówkierowanegoprzezpolitykę,atakżedziełodznaczającychsięduchemdaru.Ekonomiazglobalizowanawydajesięuprzywilejowywaćpierwsząlogikę–logikęwymianykontraktowej,alebezpośredniolubpośredniowykazuje,żepotrzebujerównieżdwóchinnychlogik–logikipolitycznejorazlogikidarubezrekompensaty.
38.Mójpoprzednik,JanPawełIIsygnalizowałtęproblematykę,gdywCentesimusannuspodkreślałpotrzebęsystemuobejmującegotrzypodmioty:rynek,państwoorazspołeczeństwoobywatelskie.[92]Wspołeczeństwieobywatelskimzidentyfikowałonnajbardziejwłaściweśrodowiskoekonomiibezinteresownościibraterstwa,aleniemiałzamiaruodmawiaćjejpozostałymdwomśrodowiskom.Dzisiajmożemypowiedzieć,żetrzebapojmowaćżycieekonomicznejakorzeczywistośćowieluwymiarach:wewszystkich,wróżnejmierzeinaspecyficznesposoby,powinienbyćobecnyaspektwzajemnegobraterstwa.Wepoceglobalizacjidziałalnośćekonomicznaniemożeabstrahowaćodbezinteresowności,któraszerzyiożywiasolidarnośćorazodpowiedzialnośćzasprawiedliwośćidobrowspólnewswoichróżnychpodmiotachiaktywnychuczestnikach.Ostateczniechodziopewnąkonkretnąigłębokąformędemokracjiekonomicznej.Solidarnośćtoprzedewszystkimfakt,żewszyscyczująsięodpowiedzialnizawszystkich,[93]dlategoniemożnajejodnosićjedyniedopaństwa.Jeśliwczorajmożnabyłoutrzymywać,żenajpierwnależysięstaraćosprawiedliwośćiżebezinteresownośćwkroczypóźniejjakouzupełnienie,dzisiajtrzebapowiedzieć,żebezbezinteresownościniemożnarealizowaćrównieżsprawiedliwości.Dlategopotrzebnyjestrynek,naktórymwsposóbwolny,wwarunkachrównychmożliwościmogąprowadzićdziałalnośćprzedsiębiorstwa,którerealizująróżneceleinstytucjonalne.Obokprzedsiębiorstwaprywatnegoukierunkowanegonazyskorazróżnegorodzajówprzedsiębiorstwpublicznych,powinnymiećmożliwośćzadomowićsięiznaleźćwyrazorganizacjeprodukcyjne,którestawiająsobiecelespołeczneiwzajemnąpomoc.Zichwzajemnejkonfrontacjinarynkumożnaoczekiwaćpewnegorodzajuskrzyżowaniazachowańprzedsiębiorczych,awięcwrażliwościnacywilizacjęekonomii.Wtymprzypadkumiłośćwprawdzieoznacza,żetrzebanadaćkształtiorganizacjętyminicjatywomekonomicznym,którenienegujączysku,majązamiarwykraczaćpozalogikęrównoważnejwymianyorazzyskujakocelusamegowsobie.
39.PawełVIprosiłwPopulorumprogessio,bystworzyćmodelekonomiirynkowejzdolnejobjąć,przynajmniejwzamiarach,wszystkichludzi,anietylkoodpowiedniouposażonych.Prosiłozaangażowaniewpromocjęświatabardziejludzkiegodlawszystkich,świata,«gdziewszyscybędąmoglidawaćipobierać,apostępjednychniebędzieprzeszkadzałrozwojowidrugich».[94]WtensposóbnadawałuniwersalnywymiarprośbomiaspiracjomzawartymwRerumnovarum,napisanejwtedy,gdyporazpierwszy,wkonsekwencjirewolucjiprzemysłowejzrodziłasięidea–zpewnościąpostępowawtamtychczasach–żeporządekcywilny,abysięutrzymał,potrzebujetakżeinterwencjiredystrybucyjnejpaństwa.Dzisiajpowyższawizja,oprócztego,żedotkniętajestkryzysemprzezprocesyotwarciarynkówispołeczeństw,okazujesięniewystarczającadozaspokojeniawymogówwpełniludzkiejekonomii.Tego,conaukaspołecznaKościołazawszeutrzymywała,biorączapunktwyjściaswojąwizjęczłowiekaispołeczeństwa,dzisiajdomagasięcharakterystycznadynamikaglobalizacji.
Kiedylogikarynkuorazlogikapaństwazgodnieusiłujązachowywaćmonopolswoichwłasnychobszarówkompetencji,nadłuższąmetęwstosunkachmiędzyobywatelamibrakujesolidarności,uczestnictwaipoparcia,bezinteresownegodziałania,cojestczymśinnymwobecdać,abymieć,właściwymdlalogikiwymiany,idodaćzobowiązku,właściwymdlalogikizachowańpublicznychnarzuconychprzezprawopaństwowe.Przezwyciężenieniedorozwojuwymagapracynietylkonadpolepszeniemtransakcjiopierającychsięnawymianie,nietylkonadprzesunięciamistrukturopiekuńczychnaturypublicznej,aleprzedewszystkimnadstopniowymotwarciemsię,wkontekścieświatowym,naformydziałalnościekonomicznejcharakteryzującesięelementamibezinteresownościikomunii.Wyłącznebinomiumrynek-państwoniszczyzmysłspołeczny,natomiastsolidarneformyekonomiczne,znajdująceswójnajlepszyterenwspołeczeństwieobywatelskim,niesprowadzającsiędoniego,stwarzajązmysłspołeczny.Rynekbezinteresownościnieistniejeiniemożnazarządzaćprawempostawbezinteresownych.Natomiastzarównorynek,jakipolitykapotrzebująosóbotwartychnawzajemnydar.
40.Obecnemiędzynarodowenurtyekonomiczne,charakteryzującesiępoważnymizniekształceniamiizaburzeniami,wymagajągłębokichzmiantakżewsposobiepojmowaniaprzedsiębiorstwa.Niemajużdawnychwzorówprzedsiębiorczości,natomiastinneobiecującepojawiająsięnahoryzoncie.Jednymznajwiększychzagrożeń,jestniewątpliwieto,żeprzedsiębiorstwoprzynosizyskiniemalwyłącznietemu,którywnieinwestuje,iwtensposóbredukujeswójwymiarspołeczny.Zpowoduwzrastającegorozmiaruipotrzebycorazwiększychkapitałów,corazmniejjestprzedsiębiorstwkierowanychtrwaleprzezjednegodyrektora,któryczujesięodpowiedzialnynadłuższą,anietylkokrótkąmetę,zażycieiwynikiprzedsiębiorstwa,icorazmniejznichzależyodjednegotylkoterytorium.Ponadtotakzwanadelokalizacjadziałalnościprodukcyjnejmożeosłabiaćuprzedsiębiorcypoczucieodpowiedzialnościwodniesieniudoludziprzynoszącychdochody,jakpracownicy,dostawcy,konsumenci,dośrodowiskanaturalnegoiszerszejspołecznościsąsiedzkiej,nakorzyśćakcjonariuszy,niezwiązanychzespecyficznąprzestrzenią,awięccieszącychsięnadzwyczajnąmobilnością.Dzisiajmiędzynarodowyrynekkapitałówoferujebowiemwielkąwolnośćdziałania.Jednakjestrównieżprawdą,żeszerzysięświadomośćkoniecznościwiększejodpowiedzialnościspołecznejprzedsiębiorstwa.NawetjeżelizałożeniaetycznekierującedzisiajdebatąnadodpowiedzialnościąspołecznąprzedsiębiorstwaniewszystkiesądoprzyjęciazperspektywynaukispołecznejKościoła,faktemjest,żecorazbardziejrozpowszechniasięprzekonanie,żezarządzanieprzedsiębiorstwemniemożeuwzględniaćjedynieinteresówjegowłaścicieli,alemusitakżedbaćowszystkieinnekategoriepodmiotów,wnoszącychwkładwżycieprzedsiębiorstwa:pracowników,klientów,dostawcówróżnychskładnikówprodukcjiiwspólnotę,zktórąjestzwiązane.Wostatnichlatachzauważasięwzrostkosmopolitycznejklasymenadżerów,częstoodpowiadającychtylkonawskazaniaakcjonariuszy,którymigeneralniesąanonimowefundusze,ustalającefaktycznieichwynagrodzenia.Licznisąjednakrównieżdzisiajmenadżerowie,którzydziękidalekosiężnymanalizomzdająsobiecorazbardziejsprawęzgłębokichwięziswojegoprzedsiębiorstwazterytoriumlubzterytoriami,naktórychonodziała.PawełVIzachęcałdopoważnejocenyszkód,jakiemożewyrządzićwłasnemunarodowitransferzagranicękapitałówdlawyłącznejkorzyściosobistej.[95]JanPawełIIostrzegał,żeinwestowaniemazawszeznaczeniemoralne,anietylkoekonomiczne.[96]Trzebastwierdzić,żewszystkotozachowujerównieżdzisiajważność,pomimożerynekkapitałówzostałmocnozliberalizowany,awspółczesnamentalnośćtechnologicznamożeskłaniaćdomyślenia,żeinwestowaniejesttylkotechnicznymfaktem,anierównieżludzkimietycznym.Niemożnazaprzeczyć,żepewienkapitałmożeprzynieśćdobro,jeślijestzainwestowanyraczejzagranicąniżwojczyźnie.Trzebajednakocalićwięzisprawiedliwości,biorącrównieżpoduwagęto,jakpowstałtenkapitałorazszkodydlaosób,jakieprzyniesiebrakjegoinwestowaniawmiejscu,wktórymzostałwytworzony.[97]Trzebaunikaćsytuacji,wktórejmotywlokowaniazasobówfinansowychbyłbyspekulatywnyiulegałpokusieszukaniajedyniezyskunakrótkąmetę,aniebyłukierunkowanyrównieżnapodtrzymywanieprzedsiębiorstwanadłuższąmetę,najegoposługędlarealnejekonomii,auwaganiebyłabyskierowananapromocję,wsposóbstosownyiodpowiedni,inicjatywekonomicznychtakżewkrajachpotrzebującychrozwoju.Niemanawetpowodu,abyzaprzeczać,żedelokalizacja,kiedyzwiązanajestzinwestycjamiiformacją,możeprzynieśćdobrodlaludnościkraju,któryjąprzyjmuje.Pracaiwiedzatechnicznastanowiąpowszechnąpotrzebę.Niejestjednakgodziwadelokalizacjapodejmowanatylkopoto,bycieszyćsięszczególnymikorzystnymiwarunkami,lub–cogorsze–wceluwyzysku,bezwniesieniawspołecznośćlokalnąprawdziwegowkładuwpowstaniemocnegosystemuprodukcyjnegoispołecznego,będącegonieodzownymczynnikiemtrwałegorozwoju.
41.Wkontekścietego,comówimy,jestrzecząpożytecznązauważyć,żeprzedsiębiorczośćmaizawszepowinnamiećwielostronneznaczenie.Utrzymującasięprzewagabinomiumrynek-państwoprzyzwyczaiłnasdomyśleniawyłącznieoprzedsiębiorcyprywatnymtypukapitalistycznegozjednejstrony,azdrugiejodyrektorzepaństwowym.Wrzeczywistościtrzebajasnozrozumiećprzedsiębiorczość.Wynikatozseriimotywacjimetaekonomicznych.Przedsiębiorczość,zanimbędziemiałaznaczeniezawodowe,maznaczenieludzkie.[98]Wpisanajestonawkażdąpracę,postrzeganąjako«actuspersonae»,[99]dlategojestrzecząsłuszną,abykażdemupracownikowibyłaofiarowanamożliwośćwniesieniawłasnegowkładu,takbyonsam«miałpoczucie,żepracuje„naswoim”».[100]NieprzypadkowoPawełVInauczał,że«każdypracownikwpewiensposóbstwarza».[101]Właśniewtymcelu,byodpowiedziećnapotrzebyinagodnośćtego,ktopracuje,oraznapotrzebyspołeczeństwa,istniejąróżnerodzajeprzedsiębiorstw,przekraczającezwykłerozróżnieniemiędzy«prywatnym»a«publicznym».Każdewymagaiwyrażaspecyficznązdolnośćprzedsiębiorczą.Abyurzeczywistnićgospodarkę,którawnajbliższejprzyszłościbędziezdolnasłużyćdobruwspólnemukrajowemuiświatowemu,trzebawziąćpoduwagęowoposzerzoneznaczenieprzedsiębiorczości.Toszerszepojęciesprzyjawymianieiwzajemnejformacjimiędzyróżnymitypologiamiprzedsiębiorczościzprzekazemkompetencjiodświatanonprofitdoświataprofitiodwrotnie,odświatapublicznegodoświatawłaściwegospołeczeństwuobywatelskiemu,odświataekonomiizaawansowanychdoświatakrajówznajdującychsięnadrodzerozwoju.
Również«władzapolityczna»mawielorakieznaczenie,oczymniemożnazapominaćzmierzającdorealizacjinowegoporządkuekonomiczno-produkcyjnego,społecznieodpowiedzialnegoinamiaręczłowieka.Jakzamierzasięprowadzićprzedsiębiorczośćzróżnicowanąnapoziomieświatowym,takpowinnosiępropagowaćwładzępolitycznąrozdzielonąiaktywnąnaróżnychpoziomach.Zintegrowanaekonomianaszychdninieeliminujerolipaństw,araczejangażujerządydogłębszejwzajemnejwspółpracy.Racjewynikającezmądrościiroztropnościsugerują,bynieogłaszaćnazbytwcześniekońcarolipaństwa.Wodniesieniudorozwiązaniaobecnegokryzysu,rolapaństwawydajesięwzrastać,odzyskującwielezeswychkompetencji.Istniejąponadtonarody,wktórychbudowanielubodbudowywaniepaństwajestnadalkluczowymelementemichrozwoju.Międzynarodowapomocwobrębieplanusolidarnościowegomającegonacelurozwiązanieobecnychproblemówekonomicznych,powinnaraczejwspieraćkonsolidacjęsystemówkonstytucjonalnych,prawnychiadministracyjnychwkrajach,którenieciesząsięjeszczetymidobrami.Obokpomocyekonomicznych,powinnybyćofiarowanete,któremająnawzględzieumocnieniegwarancjipaństwaprawa,skutecznysystemporządkupublicznegoiwięziennictwa,zzachowaniemposzanowaniaprawludzkich,instytucjinaprawdędemokratycznych.Niejestkonieczne,abypaństwomiałowszędzietesamecechycharakterystyczne:wsparciudlasłabychsystemówkonstytucyjnychwceluichwzmocnieniamożebardzodobrzetowarzyszyćrozwój–obokpaństwa–innychpodmiotówpolitycznych,naturykulturowej,społecznej,terytorialnejlubreligijnej.Wyraźneokreśleniewładzypolitycznejnapoziomielokalnym,narodowymimiędzynarodowymstanowimiedzyinnymigłównądrogęwiodącądotego,bymócnadaćkierunekglobalizacjiekonomicznej.Jesttotakżesposóbnauniknięcietego,bypodważałaonafaktyczniepodstawydemokracji.
42.Niekiedywodniesieniudoglobalizacjizauważasiępostawyfatalistyczne,takjakbyaktualneprocesybyływynikiemanonimowychsiłbezosobowychorazstrukturniezależnychodludzkiejwoli.[102]Wzwiązkuztymwartoprzypomnieć,żeglobalizacjętrzebapojmowaćjakoprocesspołeczno-ekonomiczny,aleniejesttojejjedynywymiar.Wgłębiwciążwyraźniejdostrzegalnegoprocesumamyrzeczywistośćludzkości,którastajesięcorazbardziejpołączonawzajemnymiodniesieniami.Tworząjąosobyinarody,dlaktórychtenprocespowinienbyćpożytecznyiprzynosićrozwój,[103]dziękiprzyjęciuodpowiedzialnościzestronyzarównoposzczególnychosób,jakizbiorowisk.Przekraczaniegranicjestnietylkofaktemmaterialnym,aletakżekulturowymcodojegoprzyczyniskutków.Jeśliodczytujemyglobalizacjędeterministycznie,tracimykryteriadojejocenyinadaniajejkierunku.Jestonarzeczywistościąludzkąimożemiećwieleróżnychorientacjikulturowych,nadktórymitrzebaprzeprowadzaćrozeznanie.Prawdaglobalizacjijakoprocesuijejfundamentalnekryteriumetycznewywodząsięzjednościrodzinyludzkiejijejrozwojuwsferzedobra.Trzebawięcnieustannieangażowaćsię,abywspieraćkierunekkulturowypersonalistycznyiwspólnotowyprocesuintegracjiplanetarnej,otwartynatranscendencję.
Pomimoniektórychswoichwymiarówstrukturalnych,którymnietrzebazaprzeczać,aleteżinieabsolutyzować,«globalizacja,apriori,niejestanidobra,anizła.Będzietym,couczyniązniejosoby».[104]Niepowinniśmybyćjejofiarami,leczprotagonistami,postępującrozumnie,prowadzeniprzezmiłośćiprawdę.Ślepesprzeciwianiesięjejoznaczałobybłędnąpostawę,uprzedzenie,ignorowanieprocesuzawierającegorównieżaspektypozytywne,coniosłobyryzykoutratywielkiejokazjidoskorzystaniazwieluoferowanychprzezniąsposobnościrozwoju.Procesyglobalizacji,odpowiedniopojmowaneizarządzane,dająmożliwośćwielkiejredystrybucjibogactwwwymiarzeplanetarnym,conigdywcześniejniemiałomiejsca;jeślinatomiastbędąźlezarządzane,mogąprzyczynićsiędowzrostuubóstwainierówności,atakżedotknąćkryzysemcałyświat.Trzebapoprawićichczasempoważnezaburzenia,wprowadzającenowepodziałymiędzynarodamiiwsamychnarodachorazsprawić,żebyredystrybucjabogactwniedokonywałasięrównocześniezredystrybucjąubóstwaalbowprostzjegopogłębieniem,ocomoglibyśmysięlękaćwzwiązkuzniewłaściwymzarządzaniemobecnąsytuacją.Przezdługiczasmyślano,żeubogienarodypowinnypozostaćnapoziomieustalonegostadiumrozwojuorazzadowolićsięfilantropiąnarodówrozwiniętych.PrzeciwtejmentalnościwystąpiłPawełVIwPopulorumprogressio.Dzisiajsiłymaterialnedospożytkowania,bypozwolićtymnarodomwyjśćznędzy,sąpotencjalniewiększeniżniegdyś,alewwiększościskorzystałyznichsamenarodywkrajachrozwiniętych,któremogływykorzystaćprocesliberalizacjiprzepływukapitałuipracy.Takwięcrozszerzeniesferydobrobytunapoziomieświatowymniepowinnobyćhamowaneprzezprojektuegoistyczne,protekcjonistycznelubdyktowaneprzezinteresyosobiste.Istotnie,uczestnictwokrajównowychlubbędącychnadrodzerozwojupozwaladzisiajlepiejzarządzaćkryzysem.Przejściewpisanewprocesglobalizacjiprzedstawiawielkietrudnościiniebezpieczeństwa,któremożnaprzezwyciężyćjedynie,jeśliuświadomimysobietęantropologicznąietycznąduszę,którazgłębikierujeglobalizacjęwstronęsolidarnejhumanizacji.Niestety,duszatajestczęstozdominowanaistłumionaprzezperspektywyetyczno-kulturalneocharakterzeindywidualistycznymiutylitarystycznym.Globalizacjajestzjawiskiemwielowymiarowymipoliwalentnym,itrzebająpojmowaćwjegoróżnorodnościijednościwszystkichjegowymiarów,włączniezwymiaremteologicznym.Pozwolitoprzeżywaćinadaćkierunekludzkościwduchurelacyjności,komuniiiwzajemnegodzieleniasię.