法文版 VI LE DÉVELOPPEMENT DES PEUPLES ET LA TECHNIQUE
    CHAPITREVI

    LEDÉVELOPPEMENTDESPEUPLES

    ETLATECHNIQUE

    68.Lethèmedudéveloppementdespeuplesestintimementliéàceluidudéveloppementdechaquehomme.Parnature,lapersonnehumaineestentensiondynamiqueverssondéveloppement.Ilnes’agitpasd’undéveloppementassurépardesmécanismesnaturels,carchacundenoussesaitcapabledefairedeschoixlibresetresponsables.Ilnes’agitpasnonplusd’undéveloppementlivréànotrefantaisie,danslamesureoùnoussavonstousquenoussommesdonnésànous-mêmes,sansêtrelerésultatd’unauto-engendrement.Ennous,lalibertéhumaineest,dèsl’origine,caractériséeparnotreêtreetparseslimites.Personnenemodèlearbitrairementsaconscience,maistousconstruisentleurpropre«moi»surlabased’un«soi»quinousaétédonné.Nonseulementnousnepouvonspasdisposerdesautres,maisnousnepouvonspasdavantagedisposerdenous-mêmes.Ledéveloppementdelapersonnes’étiole,sielleprétendenêtrel’uniqueauteur.Analogiquement,ledéveloppementdespeuplessedénature,sil’humanitécroitpouvoirserecréerens’appuyantsurles“prodiges”delatechnologie.Demême,ledéveloppementéconomiques’avèrefacticeetnuisible,s’ils’enremetaux“prodiges”delafinancepoursoutenirunecroissanceartificielleliéeàuneconsommationexcessive.Faceàcetteprétentionprométhéenne,nousdevonsmanifesterunamourplusfortpourunelibertéquinesoitpasarbitraire,maisvraimenthumaniséeparlareconnaissancedubienquilaprécède.Danscebut,ilfautquel’hommerentreenlui-mêmepourreconnaîtrelesnormesfondamentalesdelaloimoralequeDieuainscritedanssoncœur.

    69.Leproblèmedudéveloppementestaujourd’huitrèsétroitementliéauprogrèstechnologiqueetàsesstupéfiantesapplicationsdansledomainedelabiologie.Latechnique–ilestbondelesouligner–estuneréalitéprofondémenthumaine,liéeàl’autonomieetàlalibertédel’homme.Elleexprimeetaffirmeavecforcelamaîtrisedel’espritsurlamatière.L’esprit,renduainsi«moinsesclavedeschoses,peutfacilements’éleverjusqu’àl’adorationetàlacontemplationduCréateur”»[150].Latechniquepermetdedominerlamatière,deréduirelesrisques,d’économisersesforcesetd’améliorerlesconditionsdevie.Ellerépondàlavocationmêmedutravailhumain:parlatechnique,œuvredesongénie,l’hommereconnaîtcequ’ilestetaccomplitsonhumanité.Latechniqueestl’aspectobjectifdel’agirhumain[151],dontl’origineetlaraisond’êtrerésidentdansl’élémentsubjectif:l’hommequitravaille.C’estpourquoilatechniquen’estjamaispurementtechnique.Ellemanifestel’hommeetsesaspirationsaudéveloppement,elleexprimelatendancedel’esprithumainaudépassementprogressifdecertainsconditionnementsmatériels.Latechniques’inscritdoncdanslamissiondecultiveretdegarderlaterre(cf.Gn2,15)queDieuaconfiéeàl’homme,etelledoittendreàrenforcerl’allianceentrel’êtrehumainetl’environnementappeléàêtrelerefletdel’amourcréateurdeDieu.

    70.Ledéveloppementtechnologiquepeutameneràpenserquelatechniquesesuffitàelle-même,quandl’homme,ens’interrogeantuniquementsurlecomment,ometdeconsidérertouslespourquoiquilepoussentàagir.C’estpourcelaquelatechniqueprenddestraitsambigus.Néedelacréativitéhumainecommeinstrumentdelalibertédelapersonne,ellepeutêtrecomprisecommeunélémentdelibertéabsolue,libertéquiveuts’affranchirdeslimitesqueleschosesportentenelles-mêmes.Leprocessusdemondialisationpourraitsubstituerlatechnologieauxidéologies[152],devenueàsontourunpouvoiridéologiquequiexposel’humanitéaurisquedesetrouverenferméedansunapriorid’oùellenepourraitsortirpourrencontrerl’êtreetlavérité.Dansuntelcas,tousnousconnaîtrions,apprécierionsetdéterminerionstouteslessituationsdenotrevieàl’intérieurd’unhorizoncultureltechnocratiqueauquelnousappartiendrionsstructurellement,sansjamaispouvoirtrouverunsensquinesoitpasnotreœuvre.Cettevisiondonneaujourd’huiàlamentalitétechnicistetantdeforcequ’ellefaitcoïnciderlevraiaveclefaisable.Maislorsquelesseulscritèresdevéritésontl’efficacitéetl’utilité,ledéveloppementestautomatiquementnié.Eneffet,levraidéveloppementneconsistepasd’aborddansle“faire”.Laclefdudéveloppement,c’estuneintelligencecapabledepenserlatechniqueetdesaisirlesenspleinementhumaindu“faire”del’homme,surl’horizondesensdelapersonneprisedanslaglobalitédesonêtre.Mêmequandl’hommeagitàl’aided’unsatelliteoud’uneimpulsionélectroniqueàdistance,sonactionrestetoujourshumaine,expressiond’unelibertéresponsable.Latechniqueattirefortementl’homme,parcequ’ellelesoustraitauxlimitesphysiquesetqu’elleélargitsonhorizon.Maislalibertéhumainen’estvraimentelle-mêmequelorsqu’ellerépondàlafascinationdelatechniquepardesdécisionsquisontlefruitdelaresponsabilitémorale.Ilenrésultequ’ilesturgentdeseformeràlaresponsabilitééthiquedansl’usagedelatechnique.Partantdelafascinationqu’exercelatechniquesurl’êtrehumain,ondoitretrouverlevraisensdelaliberté,quinerésidepasdansl’ivressed’uneautonomietotale,maisdanslaréponseàl’appeldel’être,encommençantparl’êtrequenoussommesnous-mêmes.

    71.Lesphénomènesdelatechnicisationaussibiendudéveloppementquedelapaixmontrentqu’ilestaujourd’huipossiblededétournerlamentalitétechniquedesonlithumanisteoriginaire.Ledéveloppementdespeuplesestsouventconsidérécommeunproblèmed’ingénieriefinancière,d’ouverturedesmarchés,d’abattementdedroits,d’investissementsproductifsetderéformesinstitutionnelles:endéfinitivecommeunproblèmepurementtechnique.Touscesdomainessontassurémentimportants,maisondoitsedemanderpourquoileschoixdenaturetechniquen’ontconnujusqu’iciquedesrésultatsimparfaits.Laraisondoitêtrerecherchéeplusenprofondeur.Ledéveloppementneserajamaiscomplètementgarantipardesforces,pourainsidireautomatiquesetimpersonnelles,quecesoitcellesdumarchéoucellesdelapolitiqueinternationale.Ledéveloppementestimpossible,s’iln’yapasdeshommesdroits,desacteurséconomiquesetdeshommespolitiquesfortementinterpellésdansleurconscienceparlesoucidubiencommun.Lacompétenceprofessionnelleetlacohérencemoralesontnécessairesl’uneetl’autre.Quandl’absolutisationdelatechniqueprévaut,ilyaconfusionentrelesfinsetlesmoyens:pourl’hommed’affaires,leseulcritèred’actionseraleprofitmaximaldelaproduction;pourl’hommepolitique,lerenforcementdupouvoir;pourlescientifique,lerésultatdesesdécouvertes.Ainsi,ilarrivesouventque,danslesréseauxdeséchangeséconomiques,financiersoupolitiques,demeurentdesincompréhensions,desmalaisesetdesinjustices;lesfluxdesconnaissancestechniquessemultiplient,maisaubénéficedeleurspropriétaires,tandisquelasituationréelledespopulationsquiviventsouscesfluxdontellesignorentpresquetout,demeureinchangéeetsanspossibilitéréelled’émancipation.

    72.Lapaix,elleaussi,risqueparfoisd’êtreconsidéréecommeunproduittechnique,fruitdesseulsaccordsentrelesgouvernementsoud’initiativesdestinéesàprocurerdesaideséconomiquesefficaces.Ilestvraiquebâtirlapaixdemandequel’ontissesanscessedescontactsdiplomatiques,deséchangeséconomiquesettechnologiques,desrencontresculturelles,desaccordssurdesprojetscommuns,ainsiqueledéploiementd’effortsréciproquespourendiguerlesmenacesdeguerreetcouperàlaracinelatentationrécurrenteduterrorisme.Toutefois,pourqueceseffortspuissentavoirdeseffetsdurables,ilestnécessairequ’ilss’appuientsurdesvaleursenracinéesdanslavéritédelavie.Autrementdit,ilfautécouterlavoixdespopulationsconcernéesetexaminerleursituationpoureninterpréterlesattentesavecjustesse.Ondoit,pourainsidire,s’inscriredanslacontinuitédel’effortanonymedetantdepersonnesfortementengagéespourpromouvoirlesrencontresentrelespeuplesetfavoriserledéveloppementàpartirdel’amouretdelacompréhensionréciproques.Parmicespersonnes,setrouventaussideschrétiens,impliquésdanslagrandetâchededonneraudéveloppementetàlapaixunsenspleinementhumain.

    73.Audéveloppementtechnologiqueestliéeladiffusioncroissantedesmoyensdecommunicationsociale.Ilestdésormaispresqueimpossibled’imaginerquelafamillehumainepuisseexistersanseux.Pourlebienetpourlemal,ilssontinsérésàcepointdanslaviedumonde,qu’ilsemblevraimentabsurde,commecertainslefont,deprétendrequ’ilsseraientneutres,etderevendiquerleurautonomieàl’égarddelamoralerelativeauxpersonnes.Detellesperspectives,quisoulignentàl’excèslanaturestrictementtechniquedesmedia,favorisentenréalitéleursubordinationaucalculéconomique,danslebutdedominerlesmarchéset,cequin’estpaslemoins,audésird’imposerdesparamètresculturelsdefonctionnementàdesfinsidéologiquesetpolitiques.Etantdonnéleurimportancefondamentaledansladéterminationdeschangementsdanslamanièredepercevoiretdeconnaîtrelaréalitéetlapersonnehumaineelle-même,ildevientnécessairederéfléchirattentivementàleurinfluence,enparticuliersurleplanéthico-cultureldelamondialisationetdudéveloppementsolidairedespeuples.Conformémentàcequerequiertunegestioncorrectedelamondialisationetdudéveloppement,lesensetlafinalitédesmédiasdoiventêtrerecherchéssurunebaseanthropologique.Celasignifiequ’ilspeuventêtreuneoccasiond’humanisationnonseulementquand,grâceaudéveloppementtechnologique,ilsoffrentdeplusgrandespossibilitésdecommunicationetd’information,maissurtoutquandilssontstructurésetorientésàlalumièred’uneimagedelapersonneetdubiencommunquienrespectelesvaleursuniverselles.Lesmoyensdecommunicationsocialenefavorisentpaslalibertédetousetn’universalisentpasledéveloppementetladémocratiepourtous,simplementparcequ’ilsmultiplientlespossibilitésd’interconnexionetdecirculationdesidées.Pouratteindredetelsobjectifs,ilfautqu’ilsaientpourobjectifprincipallapromotiondeladignitédespersonnesetdespeuples,qu’ilssoientexpressémentanimésparlacharitéetmisauservicedelavérité,dubienetd’unefraterniténaturelleetsurnaturelle.Dansl’humanité,eneffet,lalibertéestintrinsèquementliéeàcesvaleurssupérieures.Lesmediapeuventconstitueruneaidepuissantepourfairegrandirlacommuniondelafamillehumaineetl’ethosdessociétés,quandilsdeviennentdesinstrumentsdepromotiondelaparticipationdetousàlarecherchecommunedecequiestjuste.

    74.Undomaineprimordialetcrucialdel’affrontementculturelentrelatechniqueconsidéréecommeunabsoluetlaresponsabilitémoraledel’hommeestaujourd’huiceluidelabioéthique,oùsejouedemanièreradicalelapossibilitémêmed’undéveloppementhumainintégral.Ils’agitd’undomaineparticulièrementdélicatetdécisif,oùémergeavecuneforcedramatiquelaquestionfondamentaledesavoirsil’hommes’estproduitlui-mêmeous’ildépenddeDieu.Lesdécouvertesscientifiquesencedomaineetlespossibilitésd’interventiontechniquesemblenttellementavancéesqu’ellesimposentdechoisirentredeuxtypesderationalité,celledelaraisonouverteàlatranscendanceetcelled’uneraisonclosedansl’immanencetechnologique.Onsetrouvedevantun“oubien,oubien”(autaut)décisif.Pourtant,la‘rationalité’del’agirtechniquecentrésurlui-mêmes’avèreirrationnelle,parcequ’ellecomporteunrefusdécisifdusensetdelavaleur.Cen’estpasunhasardsilafermetureàlatranscendanceseheurteàladifficultédecomprendrecommentdunéantapujaillirl’êtreetcommentduhasardestnéel’intelligence[153].Faceàcesproblèmesdramatiques,laraisonetlafois’aidentréciproquement.Cen’estqu’ensemblequ’ellessauverontl’homme.Attiréeparl’agirtechniquepur,laraisonsanslafoiestdestinéeàseperdredansl’illusiondesatoute-puissance.Lafoi,sanslaraison,risquededevenirétrangèreàlavieconcrètedespersonnes[154].

    75.PaulVIavaitdéjàreconnuetmisenévidencel’horizonmondialdelaquestionsociale[155].Enlesuivantsurcechemin,ilfautaffirmeraujourd’huiquelaquestionsocialeestdevenueradicalementunequestionanthropologique,ausensoùelleimpliquelamanièremême,nonseulementdeconcevoir,maisaussidemanipulerlavie,remisetoujoursplusentrelesmainsdel’hommeparlesbiotechnologies.Lafécondationinvitro,larecherchesurlesembryons,lapossibilitéduclonageetdel’hybridationhumaineapparaissentetsontpromuesdanslaculturecontemporainedudésenchantementtotalquicroitavoirdissipétouslesmystères,parcequ’onestdésormaisparvenuàlaracinedelavie.C’esticiquel’absolutismedelatechniquetrouvesonexpressionlaplusgrande.Danscegenredeculture,laconsciencen’estappeléeàprendreactequed’unepurepossibilitétechnique.Onnepeutminimiseralorslesscénariosinquiétantspourl’avenirdel’hommenilapuissancedesnouveauxinstrumentsdontdisposela«culturedemort».Àlaplaietragiqueetprofondedel’avortement,pourraits’ajouteràl’avenir,etc’estdéjàsubrepticementinnuce(engerme),uneplanificationeugéniquesystématiquedesnaissances.D’unautrecôté,onvoitunemenseutanasica(mentalitéfavorableàl’euthanasie)sefrayerunchemin,manifestationtoutaussiabusived’unevolontédedominationsurlavie,qui,danscertainesconditions,n’estplusconsidéréecommedigned’êtrevécue.Derrièretoutcelasecachentdespositionsculturellesnégatricesdeladignitéhumaine.Cespratiques,àleurtour,renforcentuneconceptionmatérialisteetmécanistedelaviehumaine.Quipourramesurerleseffetsnégatifsd’unepareillementalitésurledéveloppement?Commentpourra-t-ons’étonnerdel’indifférencedevantdessituationshumainesdedégradation,sil’indifférencecaractérisemêmenotreattitudeàl’égarddelafrontièreentrecequiesthumainetcequinel’estpas?Cequieststupéfiant,c’estlacapacitédesélectionnerarbitrairementcequi,aujourd’hui,estproposécommedignederespect.Promptsàsescandaliserpourdesquestionsmarginales,beaucoupsemblenttolérerdesinjusticesinouïes.Tandisquelespauvresdumondefrappentauxportesdel’opulence,lemondericherisquedeneplusentendrelescoupsfrappésàsaporte,saconscienceétantdésormaisincapabledereconnaîtrel’humain.Dieurévèlel’hommeàl’homme;laraisonetlafoicollaborentpourluimontrerlebien,àconditionqu’ilveuillebienlevoir;laloinaturelle,danslaquelleresplenditlaRaisoncréatrice,montrelagrandeurdel’homme,maisaussisamisère,quandilméconnaîtl’appeldelavéritémorale.

    76.Undesaspectsdel’esprittechnicistemodernesevérifiedanslatendanceàneconsidérerlesproblèmesetlesmouvementsliésàlavieintérieurequed’unpointdevuepsychologique,etcelajusqu’auréductionnismeneurologique.L’hommeestainsiprivédesonintériorité,etl’onassisteàuneperteprogressivedelaconsciencedelaconsistanceontologiquedel’âmehumaine,aveclesprofondeursquelesSaintsontsusonder.Leproblèmedudéveloppementeststrictementliéaussiànotreconceptiondel’âmehumaine,dèslorsquenotremoiestsouventréduitàlapsychéetquelasantédel’âmeseconfondaveclebien-êtreémotionnel.Cesréductionssefondentsuruneprofondeincompréhensiondelaviespirituelleetellesconduisentàméconnaîtrequeledéveloppementdel’hommeetdespeuplesdépendenfaitaussidelarésolutiondeproblèmesdenaturespirituelle.Ledéveloppementdoitcomprendreunecroissancespirituelle,etpasseulementmatérielle,parcequelapersonnehumaineestune«unitéd’âmeetdecorps»[156],néedel’amourcréateurdeDieuetdestinéeàvivreéternellement.L’êtrehumainsedéveloppequandilgranditdansl’esprit,quandsonâmeseconnaîtelle-mêmeetconnaîtlesvéritésqueDieuyaimpriméesengerme,quandildialogueaveclui-mêmeetavecsonCréateur.LoindeDieu,l’hommeestinquietetfragile.L’aliénationsocialeetpsychologique,avectouteslesnévrosesquicaractérisentlessociétésopulentes,s’expliqueaussipardescausesd’ordrespirituel.Unesociétédubien-être,matériellementdéveloppée,maisoppressivepourl’âme,n’estpasdesoiorientéeversundéveloppementauthentique.Lesnouvellesformesd’esclavagedeladrogueetledésespoirdanslequeltombentdenombreusespersonnesontuneexplicationnonseulementsociologiqueetpsychologique,maisessentiellementspirituelle.Levideauquell’âmesesentlivrée,malgrédenombreusesthérapiespourlecorpsetpourlapsyché,produitunesouffrance.Iln’ypasdedéveloppementplénieretdebiencommununiverselsansbienspiritueletmoraldespersonnes,considéréesdansl’intégritédeleurâmeetdeleurcorps.

    77.L’absolutismedelatechniquetendàprovoqueruneincapacitéàpercevoircequines’expliquepasparlasimplematière.Pourtant,leshommesexpérimententtouslesnombreuxaspectsdeleurviequinesontpasdel’ordredelamatière,maisdel’esprit.Connaîtren’estpasseulementunactephysique,carleconnucachetoujoursquelquechosequivaau-delàdudonnéempirique.Chacunedenosconnaissances,mêmelaplussimple,esttoujoursunpetitprodige,parcequ’ellenes’expliquejamaiscomplètementparlesinstrumentsmatérielsquenousutilisons.Entoutevérité,ilyaplusquetoutceàquoinousnousserionsattendus;dansl’amourquenousrecevons,ilyatoujoursquelquechosequinoussurprend.Nousnedevrionsjamaiscesserdenousétonnerdevantcesprodiges.Enchaqueconnaissanceetenchaqueacted’amour,l’âmedel’hommefaitl’expérienced’un«plus»quis’apparentebeaucoupàundonreçu,àunehauteuràlaquellenousnoussentonsélevés.Ledéveloppementdel’hommeetdespeuplesseplaceluiaussiàunehauteursemblable,sinousconsidéronsladimensionspirituellequedoitnécessairementcomportercedéveloppementpourqu’ilpuisseêtreauthentique.Ildemandedesyeuxetuncœurnouveaux,capablesdedépasserlavisionmatérialistedesévénementshumainsetd’entrevoirdansledéveloppementun“au-delà”quelatechniquenepeutoffrir.Surcechemin,ilserapossibledepoursuivrecedéveloppementhumainintégraldontlecritèred’orientationsetrouvedanslaforceactivedelacharitédanslavérité.